Amaliy mashg‘ulot №7 pokovka og‘irligini va tannarxini aniqlash. Uni boshqarish va zarur rejimga rostlash

AMALIY MASHG‘ULOT № 7
POKOVKA OG‘IRLIGINI VA TANNARXINI ANIQLASH. UNI BOSHQARISH VA ZARUR REJIMGA ROSTLASH.
Pakovkalarni tayyorlash uchun avval taerlanuvchi detal chizmasi asosida pakovka chizmasi chiziladi. Bunda uni soddalashtirish bilan mexanik ishlash uchun belgilangan kuyim kiymatlari hisobga olinadi. Keyin esa uning massasiga ko‘ra tegishli o‘lchamlari aniklanadi. Yirik pokovkalar uchun quyma, kichik pokovkalar uchun prokat zagatovkalar olinadi.
Yirik po‘lat pokovkani taerlashda quyma zogotovka massasi quyidagi formula boyicha;
G₈=G_pok+G_ch.k+G_kuy+G_tk, kg,
Bu yerda G_pok – pokovka massasi,kg.
G_ch.k quymaning yuqori va pastki kismidan kesib tashlaydigon nuqsonli chikindi kismi massasi, kg (odatda, polat quymalarda uchtki kesiladigon bo‘lagi, quyma massasining 14-30 ni, pastki kesiladigon bo‘lagi esa 4-7 ni tashkil etadi.
G_kuy-metalni qizdirishda uning kuyindiga utdigon kismi, kg (alangali pkchlaarda quymani qizdirish kuyundiga utadigon kismi quyma massaning 2-3 miqdorida olinadi).
G_tk- texnologik kesiladigan bolaklar massasi,kg.
Odatda,oddiy shaklli pokovkalar uchun texnalogik bolaklar quyma massaning 5-10 ,murakkab shaklli pokovkalar uchun quyma massaning 10-30 gacha belgilanadi. Agar pokovka maayda va urtacha bo‘lsa, zogotovka sifatida sortament olinadi. Unda uning massasi kuydagi formula buyicha aniklanadi.
G₃=G_pok+G_kuy+G_tk, kg
Zagatovka massasiga ko‘ra uning hajmi, so‘ngra o‘lchamlari belgilanadi. Keyin pokovka taerlash operatsiyalari tartibi, rejimlari belgilanib, ular texnalogik kartada qayd etiladi. 1-rasmda berilgan val pokovkasini taerlash bilan operatsiyalarni bajarish ketma-ketligi misol sifatida keltirilgan.
Yuqorida qayd etilganidek, bunday pokovkani taerlash uchun avval uning hajmini topamiz. Buning uchun uning elementlari v_1, v_2, v_3, va v₄ ni aloxida-aloxida aniklab, so‘ng ularni kushib pokovkaning tola hajmini aniklaymiz.
Misolimizda unig tola hajmi v_n=15150 sm³ bo‘ladi. Keyn pokovka massasining topamiz;
G_a=v_ny=15150*7,8=118,2 kg
bo‘ladi.
Bu yerda u- polat zichligi ,g/sm³. Bunday pokovka uchun zogotovka sifatida sortament belgilagan mag‘kul. Mag‘lumki, bu zagatovka alangli pechta zarur temperaturagacha qizdirilsa, kuyndiga utishini 3,5 kg, kesiladigan bo‘laklar massasi 6 kg deb kabo‘l kilinsa, unda zagotovkaning massasi kuydagicha aniklanadi;
G₃=G_pok+G_kuy+G_tk=118,2 +3,5+6=127,7 kg.
Pokovka chizmasidan uning yeng katta kismining kesim o‘lchami 120 ³ ekanligi ko‘rinib turibti. Pokovka uchun shunday zagatovka olinishi kerakli, uning kesim yuzasi 30000 mm-dan kichik bolmasin. Buning tomonlari 180 180 mm li kvadrat zagotovka tanlanadi. Uning kesim yuzasi 32400 mm² boladi. Bunda 32400 mm² 30000 mm².
Endi zagatovka uzunligini aniklashga utamiz;
L₃= ³, mm
Bu yerda G₃- zagatovka massasi, kg, F₃ –zagatovkaning kundalang sim yuzasi,mm².
L₃
Keyin sortamentdan l₃ uzunligi zarur zagatovkalar kesib olindi. Zagatovkalar zarur temperaturagacha (1000 S) qizdirib,1-rasimda korsatilgan tartibda asboblar yerdamida zarblab pokovka tayyorlanadi.

1-rasm Tirsakli val pokovkasini olish sxemasi
Haqiqiy o‘lchamning namunal o‘lchamdan chetga chiqish chegaralari eng katta va eng kichik cheklik o‘lchamlari deyladi. CHetlashuv chegarasini belgilaymiz kuydagi holatlarga amal kilinadi (rasm -1).
Agar H va S vertikal o‘lchamlar bo‘lib, shtamplangan zagatovkanini kalinligini aniklasa va shtampning ikki tomonlama yeyilitga olib kelsa, unda ular uchun dopusklar jadval 2 bo‘yicha aniklanadi. SHtapovka chizmasi tayyor detal chizmasi ko‘ra ishlanadi. Bunda kuydagilarga rioya kerak;
-arralash tekisligi holatini tanlash va shtampovkaning kaysi kismi pastki va kaysi yuqori shtampda joylanishi aniklash;
-tayyor detal chizmasida gadir-budurlik klassi kursatilgan yuzalarini mexanik (kesib) ishlash uchun kuymini (metall katlamini) belgilash;
-gorizontal, vertikal o‘lchamlar hamda yumoloklik radiuslari uchun dopusklar aniklash;
-ajralish tekisligi bo‘yicha ruxsat etilgan surilishi va tobtashlashi (kiyshayishi,bukilishi) aniklash.
shtamplanish qiyaliklarini belgilash va ular uchun dopusk aniklash.
Mexanik ishlash uchun kuyim o‘lchami zagatovka (xomoshe,materialiga, uning eng katta gabarit o‘lchamiga va talab etiladigon yuza gadir-budurligiga ko‘ra jadval 1 bo‘yicha belgilanadi.
Mexanik ishlash uchun kuym deb detalni chizmada kursatilgan holatga keltirish uchun shtampovkadan ajratilishi lozim bo‘lgan metall katlamiga aytiladi.
Dopusk deb detallning chizmada kursatilgan nominal o‘lchamidan chetga chiqish chegarasini beruvchi kattalikka aytiladi. Tayyorlangan detalni o‘lchash natijasida olingan o‘lcham uning haqiqiy o‘lchami deyladi.
Agar h va h₁ vertikal o‘lchamlar bo‘lib, shtamplangan zagatovkaning o‘yiq chuqurligining aniklasa va shtampning bir tomonlama yeylishiga olib kelsa, unda ular dopusklar quyidagi shartlarga ko‘ra aniklanadi;
Agar chukurlik tagi (h) qaysh yoki mexanik ishlash bilan olib taxlanmasa – jadval 2 dan bir tomonlama yeyilish grafisi bo‘yicha;
Agar chukurlik tagi (h₁) kiysh yeki mexanik ishlash yuilan olib

Rasm 1. Dopusk belgilash uchun shtamplangan zagatovka o‘lchamlari.
Jadval 1

Shtamplangan zgatovka gabarit o‘lchami (L)	Shtamplanadigon zagatovka materiali (M)
	Po‘lat va titan qotishmalari			Alyuminiy, magniy va mis qotishmalari
	Yuza gadir- budurlik klassi (3)
	4	6	8		4	6	8
60 gacha	1,0	1,5	1,75		0,8	1,25	1,5
60 dan 100 gacha	1,25	1,75	2,0		1,0	1,5	1,75
100 dan 160 gacha	1,5	2,0	2,25		1,25	1,75	2,0
160 dan 250 gacha	1,75	2,25	2,5		1,5	2,0	2,25
250 dan 360 gacha	2,0	2,5	2,75		1,75	2,25	2,5
360 dan 500 gacha	2,25	2,75	3,25		2,0	2,5	3,0
500 dan 630 gacha	2,5	3,0	3,5		2,25	2,72	3,25
630 dan 800 gacha	2,75	3,25	4,0		2,5	3,0	3,5
800 dan 1000 gaga	3,0	3,75	4,25		2,75	3,5	4,0
1000 dan 1250 gach	3,5	3,5	5,0		3,0	4,0	4,5

Shtamplangan zagatovkalarni mexanik ishlash uchun qo‘yim, mm tashlansa –jadval 2 dan ikki tomonlama kyilish grafasi bo‘yicha (teskari ishora bilan).
Agar D gorizontal o‘lchamlar bo‘lib shtamplangan zagatovka yeki uning elementi uzunligi yeki kengligini aniklasa va shtampning ikki tomondan oyilishiga olib kelsa, unda ular uchun dopusklar jadval 3 bo‘yicha tuziladi.
Agar d gorizontal o‘lchamlar bo‘lib, shtamplangan zagatovkaning o‘yiq o‘lchamlarini aniklasa va shtampning ikki tomonlama oyilishiga olib kelsa, unda ular uchun jopusklar jadval 3 da kursatilgan kiymatlar teskari ishora bilan kabo‘l kilinadi.
Agar L va l gorizontal o‘lchamlar bo‘lib, bobishka yeki boshqa elementlarning markazlar oraligi masofasini aniklassa, unda ular uchun dopusklar jadval 3 dan oyilishga boglanmagan grafasi bo‘yicha aniklanadi.
Koordinatlashtirlmagan R va R₁ raiduslari uchun dopusklar jadval 4 bo‘yicha aniklanadi.
Shtamp ajralish tekisligi boycha surilishi, tob tashlash va shtamplash qiyaliklari uchun dopusklar 5,6,8 jadvallar bo‘yicha belgilanadi.
O‘lchamlarga dopusklar son miqdorladi kuyladi.
Agar shtamplangan zagatovkani ajralish tekisligiga perpendekulyar bolgan kesimi doyra shakliga yega bolsa,unda uning diametri uchun dopusk vertikal (jadval 2) yeki gorizontal (jalval 3) o‘lchamlar xabi aniklanishi mumkun. Kaysi birining dopusk maydoni katta bo‘lsa, Shunisi kabo‘l kilinadi.
Shtamplash qiyaliklari shtamplangan zagatovkaning shtampdan chikrib olishni avgillyashtirish uchun tanladi va qo‘shimcha katlam ko‘rinishida bo‘lib,kuyim ortishiga, yag‘ni shtampovkaning massasini ortipini olib keladi.
Shtamplash qiyaliklari; tashki, shtanpovkaning tashki konturi boycha joylashgan va ikki, uyklar konturi boycha joylashganlarga ajratiladi.
Shtampda o‘yiqlari hosil kilish yengillashtirish hamda keskich, ulchuv asboblari unifikatsiyalash maksadida kuydagi shtamplanish qiyaliklari tavsiya etiladi; 3;5;7;10;12 va 15 .
Po‘lat shtamplar tashki aglari uchun shtamplash qiyaliklari uning shakli va gabarit o‘lchamlariga ko‘ra jadval 7 bo‘yicha aniklanadi (kidirilaetgan qiyalik uchastkadagi balandlik h ni kanglik b ga nisbatiga ko‘ra).
Toblashdan olingan shtampdan qiyaliklarning g‘ikdoriga kuydagi holatlar mufofiq o‘zgarish kiritmoklik lozim.

Jadval 2

Shtamplangan zagatovka vertikal o‘lchamlari uchun dopusklar,mm

Shtamplangan zagatovkaning ajralishi tekiollika proektsiyasi yuzasi, sm^2	Polat va titan qotishmalari		Aluminiy, magniy va mis qotishmalari
	Shtamp oyilishi
	Bir tomonlama	Ikki tomtnlama		Bir tomonlama	Ikki tomonlama
16 gacha	+0,25 -0,2	+0,6 -0,18		+0,12 -0,18	+0,5 -0,25
16 dan 25 gacha	+0,18 -0,25	+0,7 -0,35		+0,15 -0,2	+0,6 -0.3
25 dan 40 gacha	+0,2 -0,3	+0,85 -0,4		+0,18 -0,25	+0.7 -0.35
40 dan 80 gacha	+0,3 -0,4	+1,1 -0,6		+0,25 -0,3	+0.9 -0.5
80 dan 160 gacha	+0,35 -0,5	+1,4 -0,7		+0,3 -0,4	+1.1 -0.6
160 dan 320 gacha	+0,45 -0,6	+1,8 -0,9		+0,35 -0,5	+1.4 -0.7
320 dan 480 gacha	+0,55 -0,7	+2,1 -1,1		+0,45 -0,65	+1.8 -0.9
480 dan 800 gacha	+0,65 -0,85	+2,5 -1,3		+0,65 -0,75	+2.1 -1.1
800 dan 1250 gacha	+0,7 -1,0	+2,8 -1,4		+0,65 -0,9	+2.5 -1.3
1250 dan 1700gacha	+0,8 -1,15	+3,2 -1,6		+0,7 -1,0	+2.9 -

Qotishmasida shtamplanadi shtamp devoriga yepishmasligi uchun ichki shtamplash qiyaliklar uchun jadval 7 dan nisbatan katta, yendosh g‘olgan qiyalikni kabo‘l kilish lerek. Tashki yuzalar shtamplash qiyaliklarining kamrok belgilanishi shunga boglikki, bu yuzalar shtampovkaning sovishi natijasida shtamp devoridan kuchadi.
Ichka ozalar shtamplash qiyaliklarining kattarok belgilanish.
Jadval 3
Shtamplangan zagatovka gorizontal o‘lchamlari uchun dopusklar, mm

Shtamplangan zagatovka o‘lcham, mm	Po‘lat va titan qotishmalari		Alyuminiy, magmiy va mis qotishmalari
	Shtamp oyilishi
	Boglanmagan	Ikki tomonlama		boglanmagan	Ikki tomonlama
16 gacha		+0,5 -0,25		0,1	+0,35 -0,2
16 dan 25 gacha		+0,55 -0,3			+0,4 -0,3
20 dan 40 gacha		+0,7 -0,35		0,15	+0,5 -0,35
40 dan 60 gacha		+0,85 -0,55			+0,65 -0,4
60 dan 100 gacha		+1,1 -0,7		0,35	+0,85 -0,6
100 dan 160 gacha		+1,3 -0,85			+1,1 -0,7
160 dan 250 gacha		+1,5 -1,1		0,55	+1,4 -0,85
250 dan 360 gacha		+1,8 -1,3			+1,8 -1,1
360 dan 500 gacha		+2,1 -1,6		1,1	+2,1 -1,4
500 dan 630 gacha		+2,5 -1,8			+2,5 -1,6

Sababli shundaki, bu yuzalar sovishi natijasida shtamp turtiklarini kisib kolib, shtampovkani shtampdagi chikarib olishi kiyinlashtiradi.
Odatda qiyalik shtampovkaning hamma uchastkalari uchun bir xil olinadi, uning kattaligi nisbat maksimum bo‘lgan uchastka bo‘yicha tayinlanadi.
Alyuminiy, mis va magniy qotishmalardan taerlangan shtampovkalar uchun jadval 7 dan olingan qiyaliklar kimaytirilishi, titan qotishmalilar uchun esa ajralishi tavsiya etiladi.