Ekologik omillar — atrof muhitning organizmlar faoliyatiga oʻziga xos taʼsir etuvchi maʼlum sharoitlari va elementlari majmui. Ekologik omillar 2 katta guruh — abiotik omillar va biotik omillarga boʻlinadi. Ekologiyada „cheklovchi omillar“ tushunchasi ham mavjud, ular tarkibiga organizmlar mavjudligi va rivojlanishini cheklovchi har qanday omilni kiritish mumkin.
Tirik organizmlarga taʼsir etuvchi muhitning har qanday boʻlaklari ekologik omillar deyiladi.
|
Muhit — quruqlik, suv, havo va yer osti qismlaridan iborat. Tashqi muhit tushunchasidan tashqari yashash sharoitlari degan tushuncha ham mavjud boʻlib, bu tushunchaga organizmning yashashi uchun zarur boʻlgan elementlar yoki omillardan yorugʻlik, issiqlik, suv, oziqlanish va shu kabilar kiradi. 1933-yilda D.N.Kashkarov muhit omillarini 3 guruh (iqlim, edafik va biotik)ga boʻladi. Keyinchalik 1950-yilda Alyoxin ekologik omillarni iqlim, edafik, orografik, biotik, antropogen va tarixiy guruhlarga ajratib oʻrganishni taklif qiladi.
|
|
Aspekt
|
Lotin so'zidan kelib chiqqan aspekt, tushunchasi qarang degan ma'noni anglatadi tashqi ko'rinishi ning mavzular va ko'rish orqali qo'lga olinadigan narsalar.
|
|
|
Ekologik siyosat
|
Atrof-muhit ifloslanishi va tabiiy resurslardan noto‘g‘ri foydalanish ishlab chiqarishning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi hamda aholi hayotiga jiddiy xavf soladi. Shu munosabat bilan tabiat muhofazasi bo‘yicha turli xil harakatlar va tashkilotlar vujudga keldi. Iqtisodiy rivojlangan davlatlarning ko‘pchiligida ekologik siyosat yurgizila boshladi. Tabiatni muhofaza qilish borasida qonunlar qabul qilindi, atrof-muhitni qo‘riqlash bo‘yicha davlat tashkilotlari tuzildi. Natijada XX asrning 80-yillaridan boshlab jahonning ayrim mintaqalarida atrof-muhitning ifloslanish darajasi kamaya boshladi. Ammo jahondagi ko‘pchilik davlatlarda ekologik sharoit hamon keskinligicha qolmoqda.
|
Ekologik siyosatni olib borish va amalga oshirish uchun ayrim davlatlarning harakatlari yetarli emas. Buning uchun jahon hamjamiyatining birgalikdagi harakati zarur. BMT tarkibida atrof-muhit muhofazasi bo‘yicha maxsus komissiya faoliyat ko‘rsatmoqda (YUNEP). Bu ishlarni amalga oshirishda O‘zbekiston olimlari ham faol ishtirok etmoqdalar.
|
|
Ekologik muvozanat
|
inson, oʻsimlik va hayvonlar uchun zarur boʻlgan tabiiy sharoitlar muvozanati. Maʼlumki, tabiat komponentlari birbirlari bilan uzviy bogʻlangan, doim oʻzaro aloqada va taʼsirdadir. Ular komponentlar oʻrtasida muttasil ravishda roʻy berib turadigan modda va energiya almashinuvi oqibatida hosil boʻladi va tabiatning bir butunligini taʼminlaydi. Tabiat komponentlari oʻrtasidagi bunday oʻzaro taʼsir va aloqalar uzoq geologik davrlar mobaynida rivojlanib, turli joylarda turli ekosistemalarni shakllanishiga olib kelgan. Ekosistemalarda modda va energiyaning kirib kelishi bilan chiqib ketishi oʻrtasida dinamik tenglik (balans) yuzaga kelgan. Bunday tenglik yoki muvozanat ekosistemani sifat jihatdan maʼlum bir holatda uzoq muddat mavjud boʻlib turishini taʼminlaydi.
|
Ekologik muvozanat 2 xil boʻlishi mumkin: komponentlararo Ekologik muvozanat — ekosistema komponentlari oʻrtasidagi tenglikka asoslanadi; hududiy Ekologik muvozanat — biror hududda intensiv va ekstensiv tarzda foydalaniladigan joylarning ayrim nisbatlari asosida yuzaga kelib, shu hududning Ekologik muvozanatning buzilmasligini taʼminlaydi.
|
|
Ekologik inqiroz
|
Ekologiya inqirozi o'tmishda ko'rilmagan inqiroz. Ekologiya inqirozi avvalgidek dunyodagi yadro va biologik qurollarni vayron qilish xavfi kengaytirildi. Hiyerarxiya va kapitalizmdan kelib chiqqan bu inqiroz insonlarning yuqori aralashuvi va o'ziga xosligi bilan bog'liq. Ekologik jamiyat dizayni va hukmron jamiyat tartibi orasidan tanlanishi kerak bo'lgan odamlar ekologik miqyosni va ekotexnologik hayotni boshlash zarurligini qabul qilishlari kerak. Shunday qilib, ierarxiya va hukmronlik bartaraf etilishi kerak va o'zgarish o'rniga foydalanish qiymatiga asoslangan iqtisod saqlanishi kerak.
|
Ekologik inqirozga ijobiy ta'sir ko'rsatadigan ekologik harakatlar ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Biroq, bu katta muammolarning kichik po'qoqligini yo'qotish uchun ko'rsatiladi. Ekologik inqiroz sabablari aniqlanishi va asosiy muammolarni takomillashtirish zarur.
Tadqiqotlar asosida ijtimoiy muammolar ekologik inqirozning ildizida ro'y berayotgani va bu holat ierarxiya va hukmronlik tufayli yuzaga kelgan. Insonlarning hukmronlik qilish istagi tabiatda va inson munosabatlarida sinab ko'riladi.
|
|
Monitoring
|
Ekologik monitoring - kuzatishlar majmui istiqomat qaysi davlat uchun amalga oshirilmoqda muhit, ikkala antropogen va tabiiy omillar ta'sirida unda o'zgarishlar, shuningdek, uning baholash va tushuncha.
|
|
