Amaliy mashғulot №1 Fanining asosiy tushunchalari mohiyati; xavf turlarini, ularni guruhlash va identifikatsiyalash Ishning maqsadi

Amaliy mashғulot №1
Fanining asosiy tushunchalari mohiyati; xavf turlarini, ularni guruhlash va identifikatsiyalash


Ishning maqsadi: Xavflar va ularni tasnifi, nomenklaturasi, asosiy manbalari, identifikatsiyasilash tartibi, sodir bo`lish yo`llari (ssenariylari)ni aniqlash va batafsil tavsiflashni o`rganish va ulardan pedagogik amaliyotda foydalanish malakasini hosil qilish.

Avariyalar xavfini har tomonlama baholash avariyalarni yuzaga kelish sabablari (texnik qurilmalarning buzilishi, xodimlarning xatolari, tashqi ta`sirlar) va ularning rivojlanish sharoitlari, ishlab chiqarish xodimlari va aholining shikastlanishi, foydalanuvchi tashkilot mulkiga va uchinchi shaxslarga, atrof-muhitga etkaziladigan zarar tahliliga asoslanadi. «O`lchanadigan» kattalik to`ғrisida gap borayotganligini ta`kidlash uchun xavf darajasi tushunchasi ishlatiladi. Foydalanish jarayoni ko`plab xavf-xatarlar bilan boғliq bo`lgan xavfli ishlab chiqarish ob`ektida avariyalar xavfi darajasi tegishli xavf ko`rsatkichlarini hisobga olish asosida aniqlanadi. Umumiy holatda xavf ko`rsatkichlari ko`rib chiqilayotgan ko`ngilsiz hodisalar oqibatlarining ehtimoli (yoki chastotasi) va oғirlik darajasi majmui (kombinatsiyasi) ko`rinishida ifodalanadi.

Quyida xavf asosiy miqdor ko`rsatkichlarining qisqacha tavsiflari berilgan.
1. Texnik qurilmalarning buzilib qolishi bilan boғliq xavf-xatarlarni tahlil qilishda texnik xavf ajratiladi. Texnik xavf ko`rsatkichlari tegishli ishonchlilik nazariyasi usullari yordamida aniqlanadi.
2. Xavf-xatarlarning eng ko`p ishlatiladigan tavsiflaridan biri individual xavf hisoblanadi. Individual xavf — o`rganilayotgan xavf-xatar omillari ta`siri natijasida alohida individuum (inson)ning shikastlanish chastotasi. Umumiy holatda miqdor (son) jihatdan individual xavf muayyan vaqt mobaynida jabrlangan insonlar sonining xavf ostida bo`lganlarning umumiy soniga nisbati bilan ifodalanadi. Ob`ekt atrofidagi hudud bo`ylab xavfning taqsimlanishini hisoblash («xavfni xaritalash»)da individual xavf potentsial hududiy xavf (quyiga qaralsin) va insonning xavfli omillar ta`siri hududida bo`lishi ehtimoli bilan aniqlanadi. Individual xavf ko`pincha individuumning malakasi va uning xavfli vaziyatda xatti-harakatlarga tayyorligi va himoyalanganligi bilan belgilanadi. Individual xavf, odatda, har bir kishi uchun emas, balki turli xavfli hududlarda taxminan bir xil vaqt mobaynida bo`ladigan va bir xil himoya vositalaridan foydalanadigan kishilar guruhi uchun aniqlanishi lozim. Individual xavfni ob`ekt xodimlari va tutash hudud aholisi uchun, yoki, zarur hollarda, tor doiradagi guruhlar, masalan, turli ixtisosdagi ishchilar uchun alohida-alohida baholash tavsiya etiladi.
3. Xavfning ob`ekt va yaqin atrofdagi hudud bo`yicha taqsimlanishini ifodalovchi boshqa kompleks xavf ko`rsatkichi potentsial hududiy xavf hisoblanadi. Potentsial hududiy xavf — bu hududning ko`rib chiqilayotgan nuqtasida shikastlovchi omillarning yuzaga kelish chastotasidir. Potentsial hududiy, yoki potentsial xavf ta`sir ob`ekti (masalan, inson)ning shu joyda bo`lishiga boғliq emas. Ob`ektning ta`sir doirasida bo`lishi shartli ehtimoli 1 ga teng deb olinadi (ya`ni ko`rib chiqilayotgan butun vaqt mobaynida ushbu joyda inson bo`ladi). Potentsial xavf xavfli ob`ekt odam ko`p joyda yoki odamsiz sahroda joylashganligiga qaramaydi va keng interval doirasida o`zgarishi mumkin. Potentsial xavf, nomidan kelib chiqqan holda, ushbu joyda joylashgan konkret ta`sir ob`ektlari (retsipientlar) uchun mumkin bo`lgan maksimal xavf potentsialini ifodalaydi. Odatda, potentsial xavf yirik avariyalarda ijtimoiy va individual xavflarni baholash uchun foydalaniladigan oraliq xavf o`lchovi hisoblanadi. O`rganilayotgan hududda potentsial xavf va aholining taqsimlanishi aholi uchun ijtimoiy xavfni miqdoriy baholash imkonini beradi. Buning uchun har bir ssenariyda har qaysi xavf-xatar manbasidan shikastlanganlar soni aniqlanishi va shundan keyin u yoki bu darajada jabrlangan insonlar soni belgilangani (N)ga nisbatan ko`p bo`lgan hodisalar chastotasi (F)ning ushbu belgilangan insonlar soniga boғliqligi aniqlanishi kerak (ijtimoiy xavf).
4. Ijtimoiy xavf avariyalarning ko`lami va ehtimoli (chastotasi)ni tavsiflaydi va yo`qotishlar (zarar)ni taqsimlash funktsiyasi yordamida aniqlanadi. Ushbu funktsiya F/N-egri chiziғi (Farmer egri chiziғi) deb ataladi. Umumiy holatlarda, tahlil vazifalaridan kelib chiqqan holda, N ostida jabrlanganlarning umumiy soni ham, o`lar holatda jarohatlanganlar soni ham yoki oqibatlarning boshqa oғirlik ko`rsatkichi ham tushuniladi. SHunday ekan, qabul qilsa bo`ladigan xavf mezoni alohida hodisa uchun son bilan emas, balki turli avariyalar ssenariylari uchun ularning ehtimolligini hisobga olgan holda tuzilgan egri chiziq yordamida aniqlanadi. Hozirgi vaqtda xavfning qabul qilsa bo`lishini aniqlash uchun ikkita egri chiziqdan foydalanish usuli keng tarqalgan. Bunda logarifmik koordinatalarda qabul qilsa bo`ladigan va qabul qilib bo`lmaydigan o`lar holatda jarohatlanish xavflarning F/N-egri chiziqlari belgilangan. Ushbu egri chiziqlar o`rtasidagi soha oraliq xavf darajasi sifatida belgilanadi va uni kamaytirish masalasi ishlab chiqarish spetsifikasi va hududiy sharoitlardan kelib chiqqan holda hal qilinishi lozim.
5. Ob`ekt xavfining boshqa miqdoriy integral o`lchovi — bu jamoaviy xavfdir. Jamoaviy xavf muayyan vaqt mobaynida ob`ektda avariyalar natijasida taxmin qilinayotgan jabrlanganlar sonini belgilab beradi.
6. Sanoat xavfsizligini iqtisodiy tartibga solish va suғurtalash maqsadlari uchun qiymat yoki natural ko`rsatkichlardagi statistik taxmin qilinayotgan zarar xavfning muhim ko`rsatkichi hisoblanadi (zararning matematik taxmini yoki muayyan davr ichida zarar etkazilishi ehtimollarining ushbu zararlarning tegishli o`lchamlariga ko`paytmalari yiғindisi).