Amaliy ish №14. Elektron tijorat texnologiyasi Bilib olasiz

 

XUSUSIY 

SANOAT 

TARMOQLARI 

MA’LUMOTLARNI 

ELEKTRON 

ALMASHISH

TARMOQ BOZORI 

MAYDONI

SOTUVCHI VA SOTIB 

OLUVCHINING YANGI 

USULLARI

UZLUKSIZ TO‘LDIRIB 

BORISH

---

Mavzuga oid savollar: 

1.  Elektron biznes turlari? 

2.  Elektron biznesda qo‘llaniladigan IKT? 

3.  Global elektron biznesning kamchiliklari. 

4.  Elektron biznesda to‘lov tizimlari 

5.  О’zbekistonda elektron tijoratning rivojlanish istiqbollari. 

6.  Global elektron biznes o‘zi nima? 

7.  О’zbekistonda Internetdan foydalanishning ahvoli. 

8.  Elektron tijoratda korxona va uning birinchi qadamlari. 

9.  Elektron tijorat samaradorligining asosiy kо’rsatkichlari. 

10. Elektron biznesda qollaniladigan axborot tizimlari? 

11. Korxona saytini ishlab chiqishdan maqsad va uning muvaffaqiyati omillari. 

12. Mijozlar bilan о’zaro aloqa muammolari va yechishdagi shartlar. 

13. Global elektron biznes afzalliklari. 

14. Mijozlar bilan о’zaro munosabatlarning boshqaruv tizimi tasnifi. 

15. Elektron va an’anaviy biznes. Elektron biznes afzalligi. 

16. Elektron bozorda korxonalar va xaridorlar turlari. 

 

Javoblar: 

 

1.          Elektron tijorat turlarini tasniflash qiyin bo'lishi mumkin, lekin 

ularni ushbu toifalarga ajratish yo'li bilan ushbu biznesning asosini va 

maqsadini aniqlash muhim bo'lishi mumkin. Ba'zilar, bu jarayonning 

sochlar kabi ko'rinishi mumkinligiga o'xshashdir, ammo farqlar bir-

biriga o'xshashdir. 

 

Eng mantiqiy ikkita parametr – elektron tijorat ishi sotadigan tovarlar 

turini va ishtirokchilarning tabiati. Sotilgan tovarlarning turlari 

 

E-tijorat korxonalari: 

 

 

Kitob, gadjet, mebel va asboblar kabi jismoniy narsalar 

 

 

Dasturiy ta'minot, elektron kitoblar, musiqa, matn, tasvirlar va 

video kabi raqamli mahsulotlar 

 

 

Chipta va sug'urta kabi xizmatlar 

 

2.          Oʻzbekistonda elektron hujjat aylanishi tizimini yaratish 

yoʻlidagi birinchi qadamlar 2003-2004 yillarda «Elektron hujjat 

aylanishi toʻgʻrisida», «Elektron raqamli imzolar toʻgʻrisida» va 

«Elektron tijorat toʻgʻrisida»gi qonunlar izchil qabul qilingach,  

Moliya vazirligi va DSQ Aхborot markazi tomonidan ushbu qonun 

hujjatlariga tushuntirishlar berildi. 2019 yilga qadar  bunday 

---

tizimlarning ishlashi uchun me’yoriy-huquqiy baza toʻliq 

shakllantirildi va hukumat har bir yuridik shaхs uchun elektron 

raqamli imzoga qoʻyiladigan talablarni va biznes jarayonlarini 

avtomatlashtirish hamda  davlat хizmatlarini olish uchun talablarni 

kiritish orqali eletron hujjat aylanishi tizimiga oʻtishni 

ragʻbatlantirmoqda. Shunday qilib, bugungi kunda tadbirkorlar qogʻoz 

varaqlari bilan ishlashni toʻхtatishlari uchun hammasi, ya’ni: elektron 

hujjat aylanishining qonuniyligiga ishonch, elektron raqamli imzo va 

hujjat aylanishini avtomatlashtirish uchun vositalarni taqdim etishga 

tayyor bozorning bir nechta ishtirokchilari mavjud. 

 

 

 

3.           Elektron tijorat yoki g'isht va havoni tozalash korxonalarida 

sotishdan farqli o'laroq, mahsulot yoki xizmatlarni onlayn sotish 

harakati so'nggi yillarda bozorni qayta shakllantirgan bo'lsa-da, bu 

yangi savdo shakli an'anaviy usullar bo'yicha o'zining afzalliklari va 

kamchiliklari bilan ta'minlanadi. Keyinchalik, korxonalar shuhratdan 

tashqariga qarashlari va elektron tijoratning haqiqiy qiymati – biznes 

va iste'molchilar uchun o'z nuqtai nazarlarini rivojlantirishlari 

muhimdir, chunki qiziqarli tarzda iste'molchilar uchun juda ko'p 

afzalliklar mavjud bo'lib, tijorat korxonalari.Elektron tijoratni 

boshlashning eng yaxshi afzalliklaridan biri geografik cheklovlarni 

olib tashlash, yangi mijozlarni qidiruv tizimining ko'rinishi bilan 

ta'minlash, parvarishlash va ijaraga olish xarajatlarini kamaytirish, 

tovarlar va etkazib berish uchun yuqori imkoniyatlar yaratish, elektron 

tijoratni boshlashning asosiy kamchiliklari jismoniy perakendecilerin 

shaxsiy dokunuşunu yo'qotish, mol yoki xizmat sunumlarını 

geciktirmek va ayrim mollarni onlayn satılamayacağı kabi mol-

mavjudligini cheklash.  

 

4.         Quyidagi elеktron to’lov tizimlari mavjud: 

 

 

WEBSUM; iPAY; PAYNET; WEBMONEY; IntellectMoney; Perfect 

Money; RBK Money; V-money. 

 

Elеktron to’lov tizimlari yordamida Intеrnеt va IP-tеlеfoniyaga ulanish 

uchun «PIN» kodlar va intеrnеt do’konlardan tovarlarni harid qilish, 

uyali aloqa xizmati, shaxar tеlеfoniyasi, kommunal xizmatlar,  domеn 

va xosting, rеklama, tеlеvidеniе, chiptalar, datatsеntrlar, vеb rеsurslar 

uchun haq to’lash mumkin. 

 

---

5.           O’zbekistonda elektron tijoratni rivojlantirish . Jahon 

hamjamiyatining ko’zlangan rivojlanish va farovonlikka erishish 

uchun, axborot texnologiyalariga (AT) bo’lgan ehtiyoji katta sur’atlar 

bilan oshib borayapti. Iqtisodiy o’sishning faollashuvi, dunyo aholisi 

yashash darajasining yaxshilanishi axborot texnologiyalarining 

kundalik hayotimizga singib ketagani natijasidir. Dunyo tajribasi 

shuni ko’rsatadiki erkin axborot oqimining ta’minlanishi bozor 

iqtisodiyotiga o’tishni tezlashtiradi va sotsial farovonlikni oshiradi1. 

 

Axborot texnologiyalarining tez rivojlanishi iqtisodda ham o’z aksini 

topmasdan qolmaydi. Hozirgi kunda iqtisodda, ayniqsa tadbirkorlik 

sohasida erishilayotgan yutuqlar negizida aynan axborot 

texnologiyalari turli segmentlarining yuqori darajada rivojlanganligi va 

samarali qo’llanishi yotadi. O’zbekiston iqtisodiyoti ham bundan 

mustasno emas albatta. Yaqqol misol sifatida axborot 

texnologiyalarining bir qator segmentlari masalan, ma’lumotlar 

yetkazish tarmoqlari, axborot internet-resurslari va ular orasidagi 

elektron hujjat almashuv, biznes va tijoratning barqaror 

rivojlanayotganini keltirish mumkin. O’zbekiston uchun axborot 

texnologiyalarini rivojlantirish yangi iqtisodiy aloqalarni ta’minlashda 

muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin bu jarayon, axborot texnologiyalari 

sohasida ta’lim standartlarining oshishi, milliy telekommunikatsiya 

tarmoqlarining modernizatsiyalashuvi, huquqiy bazaning shakllanishi 

oqibatida vujudga keladigan jamiyatning ma’lum darajadagi 

informatsion tayorligi mavjud bo’lgan holatdagina sodir bo’ladi. 

 

6.            Global elektron biznes Bu texnologiya O’zbekistonga ham kirib 

keldi. Elektron tijorat – bu Internet orqali sotish va sotib olishdir. 

Uning imkoniyatlari turli tuman.Internet yordamida o’zingizga zarur 

kitob, kiyim, yoki kompyuter va xattoki oziq – ovqat mahsulotlarini 

xarid qilishingiz mumkin. Xo’sh Internet qanday imkoniyatlarni 

yaratadi ? Bu texnologiya bir necha yillar davomida ravnaq topdi. 

Undan Dell, Cisco, IBM, HP, Oracle, Microsoft va Sun kompaniyalari 

juda keng ko’lamda foydalanishadi. Cisco kompaniyasi mahsulotlarni 

sotish faoliyatining ¼ qismini Internet orqali amalga oshiradi. 

Internetdan foydalanish sotuvchilarga qo’yidagi imkoniyatlarni 

beradi. O’zining maxsuloti va tovarini xalqaro va regional darajada 

reklama qilish. Bundan tashqari reklama o’z ichiga umumiy tariflar 

bilan birgalikda, tovarning rasmini, sotuvchi taklif qilayotgan 

chigirmalar hamda qo’shimcha ma’lumotlarni olishi mumkin. 

 

7.          O‘zbekiston Respublikasida internet rivoji bevosita mamlakat 

taraqqiyoti bilan uzviy bog‘lanadi. U o‘zida zamonaviy davlat va 

aholi turmush tarziga xos barcha bosqichlarni aks ettiradi. 

---

O‘zbekistonda Internet rivojini quyidagi asosiy davrlarga bo‘lish 

mumkin: 

 

 

1990-yillar boshi. UUCP ma’lumotlar uzatish tizimida elektron pochta 

orqali ma’lumot almashish imkoni paydo bo‘ldi. Foydalanuvchilar 

analog modemlar yordamida Moskvaga yoki boshqa shaharlararo 

qo‘ng‘iroqni amalga oshira boshladilar. Ma’lumotlar uzatish tezligi 

1200-2400 bod (bit/s)ni tashkil qilgan.1992-1995 yillarda UUCP 

mahalliy provayderi faoliyatini boshlagan. U tomonidan 

ko‘rsatilayotgan xizmatlar tezligi 9600-14400 bod (bit/s)ni tashkil 

qilgan. Shundan so‘ng BCC (Biznes Aloqalar Markazi), CCC va 

PERDCA (Silk.org) provayderlari tashkil etilgan. SONET elektron 

tijorat tarmoqlariga ulanish boshlangan. FidoNet matnli ma’lumotlarni 

jo‘natish global tarmog‘i ishga tushdi. Relcom – ilk elektron pochta 

tarmog‘i ishga tushdi. Ma’lumot uzatish tezligi 9600 dan 14400 

bodgacha bo‘lgan analog modemlar orqali Internet tarmog‘iga ulanish 

imkoniyati tug‘ildi. Mazkur xizmatlar Naytov, BCC hamda Silknet 

(PERDCA) provayderlari tomonidan ko‘rsatilgan. 1995 yil 29 aprelda 

«UZ»domeniga asos solindi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy 

Bankining ma’lumotlarini banklararo uzatish tarmog‘iga asos solindi.  

 

8.           Elektron tijorat ishtirokchisi O‘zbekiston Respublikasi qonun 

hujjatlariga muvofiq elektron tijorat sohasidagi faoliyatning istalgan 

turlari bilan shug‘ullanishi mumkin.Elektron tijorat ishtirokchisi 

tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda, shu jumladan axborot 

tizimlari, kommunikatsiya texnologiyalari, elektron to‘lovlar tizimlari, 

sotiladigan mahsulot (ishlar, xizmatlar) turlarini tanlashda, uning 

narxini va sotish yo‘nalishlarini belgilashda, shuningdek, tovarlar 

(ishlar, xizmatlar) uchun to‘lov shakllarini tanlashida davlat organlari 

va ular mansabdor shaxslarining aralashuviga yo‘l qo‘yilmaydi, 

O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan holatlar 

bundan mustasno. 

 

9.           Shuni aytish lozimki, «elektron tijorat» tushunchasiga qat'iy 

ta'rif berish bugungi kunda oddiy ish emas. Gap shundaki, bir 

tomondan, ommaviy axborot vositalarida va taniqli nashriyotlarda 

elektron tijorat tovarlarni Internet ishlatish orqali sotib olish, deya 

ta'riflanadi. Ikkinchi tarafdan, ixtisoslashtirilgan nashriyotlarda 

elektron tijoratni juda ko'p ta'riflari keltiriladiki, ularda ushbu global 

xodisaning u yoki bu qususiyati qirralari qayd etiladi. Umumiy qolda 

bu erda «elektron» va «tijorat» so'zlarini tashkil etuvchilari bugungi 

kun hisobi bilan qanday ma'no berishini bilib olish lozim. Shundan 

kelib chiqib, elektron tijorat tushunchalarini amaliy nuqtai nazardan 

---

aniqlashtirish bilan chegaralanamiz.Elektron tijorat tushunchasi ostida 

tovar buyurtmasini qabul qilish, to'lovni amalga oshirish, tovar 

(xizmat bajarilishi) etkazib berilishidagi boshqaruvda qatnashuvni o'z 

ichiga oluvchi operatsiyalarning (amallar) yopiq siklli texnologiyasi 

tushuniladi. Ushbu amallar (operatsiyalar) axborot texnologiyalari va 

elektron vositalar yordamida o'tkazilib, egalik etish yoki ishlatish 

huquqini bir yuridik (jismoniy) shaxsdan ikkinchisiga o'tishi 

ta'minlanadi.Keltirilgan ta'rif elektron tijoratning «ideal» 

tushunchasini yoki boshqa so'zlar bilan elektron tijorat tizimlarini 

tashkil etishda intilishi lozim bo'lgan maqsadni o'zida aks ettiradi.  

 

10.            Zamonaviy axborot texnologiyalar imkoniyatlarini; axborot 

tizimlari va ulardan foydalanish imkoniyatlarini, dasturiy ta’minot 

turlarini, kompyuter grafik dasturlarini, kompyuter tarmoqlari turlari 

va ularning imkoniyatlarini; global kompyuter tarmoqini; elektron 

pochta … Amaliy dasturlar paketida ishlash; axborot va 

kommunikasiya texnologiyalari vositalari bilan ishlash; axborot 

tizimlari va ma’lumotlar bazasini boshqarish usullari, Video va 

telekonferensiyalar tashkil qilish; dasturlash texnologiyasining 

uskunaviy vositalaridan foydalanish; kompyuter grafik dasturlarida 

ishlash, internet resurslar va ulardan o’quv jarayonida foydalanish, 

axborot – kommunikasiya texnologiyalari vositalaridan ta’lim 

jarayonida foydalanish malakalariga ega bo’lish kerak. 

 

 

11.           Korxonalarda mahsulot tannarxini pasaytirishga qaratilgan 

e’tibor, muhim ustivor vazifani hal qilishda ishlab chiqarish 

resurslarini to‘g‘ri sarflash, belgilangan sarflash normativlariga rioya 

qilish, iqtisod qilish tartibini amalda keng qo‘llash lozim. Shuning 

uchun hozirgi sharoitda ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va 

mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishni to‘g‘ri tashkil qilishga katta 

ahamiyat berilmokda.  Bugungi kunda korxonalar foydasini 

shakllanish jarayoni va uning taqsimlanishi har bir birlashmada ishlab 

chiqarish hisobi va tannarxni to‘g‘ri tashkil qilishning imkoniyatlarini 

shakllantirgan holda quyidagilarni o‘z ichiga oladi: avvaldan ishlab 

chiqilgan va tasdiqlangan texnologiya rejasining mavjudligi, 

zamonaviy ishlab chiqarish talablariga muvofiq ishlab chiqarish 

xarajatlari me’yorining mavjud bo‘lishi, ombor xo‘jaligining to‘g‘ri 

tashkil qilinishi va ishlab chiqarish zarur o‘lchov asboblari va 

moslamalar bilan ta’minlangan bo‘lishi, ishlab chiqarish 

xarajatlarining analitik schoti, kalkulyatsiya ob’ektlari hamda 

kalkulyatsiya birligini aniqlash, kalkulyatsiya moddalari, kompleks 

xarajatlar moddalari nomenklaturasini ishlab chiqish, kompleks 

xarajat moddalarini kalkulyatsiya ob’ektlari o‘rtasida taqsimlash 

---

usulini tanlash muhim hisoblanadi.Ushbu holat mamlakatimiz 

hududida mahalliylashtirish dasturini jadallashtirishda eng muhim 

ustuvor vazifalarni belgilaydi. Bu haqida mamlakatimiz rahbari 

I.A.Karimov mamlakatimizni 2014 yilda ijtimoiy-iqtisodiy 

rivojlantirish yakunlari va 2015 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy 

dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar 

Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida quyidagicha to‘xtalib 

o‘tdilar: «Mahalliylashtirish dasturlarini amalga oshirish borasida 

to‘plagan tajribamiz bizning tashqi omillarga bog‘liqligimizni 

kamaytirish, ichki talabni shakllantirish va bozorlarimizni zarur 

iste’mol tovarlari hamda butlovchi mahsulotlar bilan to‘ldirish, tashkil 

etilgan ishlab chiqarish quvvatlarining to‘liq faoliyat ko‘rsatishini 

ta’minlash, valyuta resurslarini tejash va ulardan oqilona foydalanish, 

aholi bandligini ta’minlash bo‘yicha muhim rol o‘ynashini amalda 

tasdiqlamoqda»1. Bu borda amalga oshirilayotgan islohotlar 

samaradorligini oshirishda korxonalarda xarajatlarni hisobga, 

xarajatlarni to‘liq va ishonchli aks ettirish korxona foydasi, uning 

taqsimlanishi va ishlatilishini aniq maqsadga yo‘naltirish dolzarb 

vazifalardan biri ekanligidan dalolat beradi. 

 

12.               Mobil telefon va mobil aloqa muhiti. Mobil telefon – mobil 

aloqada foydalaniladigan telefon apparati turi. Hozirgi kunda, mobil 

telefon klaviatura va ekranga ega bo‘lib asta-sekin kompyuter, faks 

apparati, telefon apparati, qaydlar kitobchasi vazifalarini bajaruvchi 

ko‘p maqsadli abonent tizimiga aylanmoqda. Mobil aloqa muhiti– 

tayanch stansiyalar va bir guruh abonentlar tizimidan iborat bo‘lib, 

abonentlarning bir-birlari bilan o‘zaro axborot almashinuvini 

ta’minlovchi texnik vositalar majmuasi. Mobil aloqa tizimida barcha 

ma’lumotlar mobil telefon orqali elektromagnit to‘lqinlari 

ko‘rinishida simsiz havo orqali uzatiladi. 

 

 

13.                Elektron ta‘lim va uning afzalliklari Hozirgi davrda 

ta‘limning elektron shakli jadal rivojlanib borayotganligining guvohi 

bo‘lmoqdamiz. Bu holat elektron ta‘lim tizimi va ko‘plab boshqa 

ishlab chiqarish vositalarining paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Elektron 

ta‘lim tizimi foydalanuvchiga o‘quv materiallari va ulardan olingan 

bilimlarni test topshiriqlaridan foydalanib, tekshirish imkoniyatini 

taqdim etadi. Zamonaviy talablarga muvofiq, o‘quv jara yoni 

murakkablashib borayotgan bir vaqtda, ta‘limda o‘quv vositalaridan 

foydalanish o‘zlashtirishni osonlashtirib, qiziqarlilik jihatini 

oshirmoqda. 

 

---

14               CRM, mijoz munosabatlari boshqaruvini aks ettiruvchi 

qisqartiriladi. Kompaniyaning mijozlar bilan o'zaro aloqalarini 

boshqarish uchun foydalanadigan strategiyasini tasvirlaydi. Umumiy 

CRM strategiyasining bir misoli, ko'plab supermarketlar tomonidan 

taqdim etilgan mukofot kartalari dasturidir. Do'kon mijozlarga 

imtiyozli to'lovlar va chegirmalar vaqtida kartani skanerlashda 

chegirmalar beradigan bepul karta beradi. Lekin, bu kartada xaridor 

sotib olgan hamma narsani kuzatib boradi va do'konga uning xarid 

qilish odatlariga asoslangan juda batafsil mijozlar profilini yaratishga 

imkon beradi.Ushbu ma'lumotlar bilan qurollangan do'kon keyinchalik 

mijozlariga ushbu kuponlar va boshqa do'konlardan xaridorlarni 

ko'proq xarid qilishni maqsad qilgan boshqa dasturlarni taklif qilishi 

mumkin. 

 

15              . Siz biznes va mijozlar uchun elektron tijoratning 

afzalliklari ro'yxatini o'qiyotganingizda, siz elektron tijoratning 

chakana savdo muqaddas romani ekanligini anglaysiz. Tanganing 

boshqa tomonini ko'rish uchun, mening maqolamdagi elektron 

tijoratning kamchiliklari haqida yozib qoldirmang. •  Jismoniy 

do'koningiz bo'lsa, sizga xizmat ko'rsatadigan geografik hududlar 

cheklangan. E-tijorat veb-saytida butun dunyo o'yin maydonchangiz. 

Bundan tashqari, tijoratning, ya'ni mobil qurilmalarda elektron 

tijoratning paydo bo'lishi, geografiyaning hamma cheklanishlarini 

yo'qotdi. 

 

16                  Korxonalar va ularning turlari 

 

Mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, korxona ishchilar soniga qarab 

kichik yoki o’rta korxonalarga bo’linadi. Mulkchilikning barcha 

shakliga mansub korxonalar ixtiyoriylik asosida faoliyatni 

muvofiqlashtirish, o’z huquqlarini himoya qilishni ta’minlash, tegishli 

davlat idoralari va boshqa idoralarda, shuningdek, xalqaro 

tashkilotlarda umumiy manfaatlarni idora etish maqsadida xo’jalik 

uyushmalariga: konsernlarga, konsorsiumlarga hamda tarmoq 

tamoyillari, hududiy yoki boshqa tamoyillar asosida o’zga 

birlashmalarga uyushishlari mumkin. 

 

Korxona o’z nizomiga muvofiq boshqariladi. Korxona boshqaruv 

tuzilmasi, shakli va uslublarini mustaqil aniqlaydi, shtatlarini 

belgilaydi. Mulkdor yoki xo’jalikni yuritish huquqi sub’ekti korxonani 

bevosita yoxud u vakolat bergan idoralar orqali boshqaradi. Ular bu 

huquqlarni korxona kengashiga yoki korxona nizomida ko’zda tutilgan 

hamda mulkdor va mehnat jamoasi manfaatlarini idora etadigan 

boshqa idoraga topshirishi mumkin. Korxona rahbarini yollash 

(tayinlash, saylash) va bo’shatish korxona mol-mulki egasining huquqi 

---

bo’lib, bu huquqni u bevosita, shuningdek, o’zi vakolat bergan idoralar 

yoki korxona kengashi orqali amalga oshiradi.