Amaliy audit

4. Xalqaro amaliyotda auditorlik xisobotini tuzish amaliyoti  

Auditorlik  hisoboti  o’ta  qisqa,  bir  necha  satrni  band  qiladi,  xalos.  Audit 

sohasida xabardor bo’lmaganlar bunga salgina ko’proq yuridik rasmiylashtirilishini 

---

490 

 

tashkil  qiluvchi  sifatida  qarashi  mumkin.  Bu  paradoks  (sog’lom  aqlgaga  zid), 

chunki  tekshiruv  haqidagi  hisobot  bir  necha  qatordan  iborat  bo’lsada,  o’ta 

ehtiyotkorlikni talab qiladi va sinchiklab, uzoq vaqt o’tkazilgan audit jarayonining 

yakunlangani hisoblanadi. 

AQShda  o’tkazilgan  tadqiqotning  tasviri  shuni  ko’rsatadiki,  aniq  bir  yilda 

auditorlik firmasidagi  eng  yirik beshta  mijozlar har  bir  mijozga  128000 hajmdagi 

ishni  bajaradilar.  Bu  qisqlik  moliyaviy  hisobotlardan  foydalanuvchilarning 

xavotirlanayotgani  bois  edi.  Ushbu  tadqiqotlarning  mualliflari  investor  qilingan 

ishlar  haqida  batafsil  bilishni  istamasligini  va  batafsil  xulosalarni  xohlamasligi 

haqida  guvohlik  beradi  (tasavvur  qiling,128000  soatlik  ish  natijalarini  ko’rib 

chiqish qancha uzoq vaqt olishini). 

Buxgalteriya  hisobi  va  audit  masalalarini  hal  qilish  uchun  auditorlik 

xisobotida bu haqida batafsilroq yoritiladi (12.9-bo’limga qarang). 

Rahbariyatning auditorlik hisoboti uchun javobgarligi 

2002  yilga  qadar  AQShdagi  ommaviy  korxonalarning  korporativ  xodimlari 

moliyaviy  hisobotlardagi  buzib  ko’rsatishlar,xatoliklar  uchun,  tasdiqlangan 

firibgarlik  holatlaridan  tashqari,  javobgarlikka  tortilmas  edilar(Boshqacha 

aytganda,xodimlar  bu  xatoliklar  haqida  bilar  edilar  va  bu  ularning  maqsadlari 

edi.)2002  yilda  Sarbeyke-Okeli  (SOX)  qonuni  qabul  qilinishi  bilan  hamma  narsa 

o’zgaradi: unga ko’ra, hozirgi paytda bosh ichroji direktor yoki mansabdor shaxs 

yoki  bosh  moliyaviy  direktor  va  mansabdor  shaxs  AQShning  qimmatli  qog’ozlar 

va  birjalari  (SEC)  bo’yicha  Komissiyaga  taqdim  etilgan  yillik  yoki  choralik 

hisobotlarni quyidagi tarzda tasdiqlashlari lozim:   



   rahbar dokladni ko’rib chiqadi; 



   hisobotda  jiddiy  faktlar  haqida  yolg’on  bayon  qilmaydi  yoki  moddiy 

faktni yozmaydi. 



   moliyaviy  hisobotlar  va  boshqa  moliyaviy  axborotlar  xamma  muhim 

tomonlardan kompaniyaning moliyaviy ahvolini haqqoniy aks ettiradi; 



   raxbariyatning imzolari: 

-ichki nazorat tizimini tuzish va saqlash uchun javobgarlik bor; 

-dokladda  ularning  ichki  nazorati  haqida  ularning  baholashlari  asosida  o’z 

xulosalarini berishgan; 



  imzo qo’yuvchi mansabdor shaxslar kompaniya auditorlari va direktorlar 

kengashining auditorlik bo’yicha komitetini quyidagilarni ochib beradi: 

-  ichki  nazoratni  loyihalashtirish  yoki  ekspluatatsiyalardagi  kompaniyaga 

salbiy ta’sir qilishi mumkin bo’lgan hamma jiddiy kamchiliklar ro’yxatga olignadi, 

ishlab beriladi, umumlashtiriladi va kompaniya auditoriga xabar qilinadi; 

-boshqaruv  yoki  boshqa  xodimlarni  o’z  ichiga  oluvchi  va  kompaniya  ichki 

nazorat tizimida muhim rol o’ynovchi har qanday firibgarliklar; 

 -ichki  nazorat  tizimidagi  kamchiliklar  va  o’zgarishlar  yoki  ichki  nazoratga 

jiddiy  ta’sir  ko’rsatuvchi  omillar  haqida  dokladga  imzo  qo’yilgan  mansabdor 

shaxslar  ularni  baholash  sanasidan  keyin  jiddiy  kamchiliklar  va  muhim  sust 

joylarga nisbatan har qanday tuzuvchi xatti-harakatlarni ham qo’shgan holda. 

---

491 

 

Bu  shuningdek,  shtab-kvartirasi  AQShdan  tashqarida  bo’lgan,  aktsiyalari 

AQSh fond birjalarida sotiladigan korporotsiyalarning mansabdor shaxslariga ham 

tegishli.  Bu  kelgusida  xalqaro  debatlarga  olib  kelish  mumkin.  Qator  Evropa 

mamlakatlarida  bu  qonun  bo’yicha  talab  qilinadi,  unda  direktorlar  kengashining 

hamma  a’zolari(yoki  ikki  karrali  darajada  ijrochi  kengash  va  kuzatuv 

kengashi)moliyaviy  hisobotlarga  imzo  qo’yish  bilan  ularning  javobgarligi  bu 

bayonnoma bilan hamkorlikda ekanligini, faqat bitta bosh direktor yoki moliyaviy 

direktorga  taalluqli  emasligini  namoyish  qiladi.  Biroq  bu  moliyaviy  hisobotlar  va 

ichki  nazorat  uchun  javobgarlikka  SOXda  asosiy  masala  bo’lgan  boshqaruvdagi 

shaxsga yuklatilishi printsipini soqit qilmaydi. 

Korporativ  boshqaruv  bo’yicha  mansabdor  shaxslar  moliyaviy  hisobotlarini  

Shlyumberjeni sertifikatlash 

Bosh ijrochi direktorni sertifikatlash 

Men, Endro Guld, quyidagilarni tasdiqlayman: 

1.  Men Shlumberger Limibedolon 10-k shakl bo’yicha ushbu yillik hisobotni 

ko’rib chiqdim; 

2.  Mening  fikrimdan  kelib  chiqib,(mening  fikrimcha),  bu  hisobotda  jiddiy 

faktlar  haqida    qandaydir  yolg’on  yozuvlar  yo’q  va  ushbu  doklad  (hisobot)  bilan 

qamrab olingan davrga nisbatan chalkashliklarni olib kirmaydi. 

3.  Mening bilimlarimdan kelib chiqib, ushbu moliyaviy hisobotlar va undan 

boshqa  moliyaviy  axborotlar  hamma  mavjud  tomonlardan  moliyaviy  holatni, 

operatsiyalar  natijalarini  va  o’tgan  yil  holati  va  ushbu  dokladda  ko’rsatilgan  davr 

bo’yicha pul vositalari oqimlari haqqoniy aks ettirilgan; 

4.  Axborotlarni  ochib  berishda  nazorat  va  protseduralarni  aniqlash  va 

saqlash  uchun  javobgar  xodim  birja  haqidagi  qonun  qoidalarning  13a....15(e)va 

15d....15(e) bandlarida belgilangani kabi tashkilot uchun quyidagilarga ega: 

A.  Axborotlarni  nazorat  qilish  va  ochib  berish  protseduralarining  ishlab 

chiqilgan  choralari  yoki  axborotlarni  nazorat  qilish  va  ochib  berishning  bunday 

choralari  tashkilotga  tegishli  jiddiy  axborotlarni  ta’minlash  shu  jumladan,  uning 

konsalidatsiyalangan shu’ba kompaniyayalarini ham shu tashkilot doirasida, ushbu 

doklad tayyorlangan davr davomida ta’minlash uchun choralar bizning nazoratimiz 

ostida bajarilishi lozim; 

B.Tashkilot 

nazorati 

va 

axborotlarini 

ochib 

berish 

protseduralari 

samaradorligini  baholash  ushbu  dokladda  ko’rsatilgan,  bizning  nazorat  va 

axborotlarni  ochib  berish    protseduralari  samaradorligi  haqidagi  xulosalarimiz 

ushbu  hisobot  bilan  qamrab  olingan  davr  oxiri  bo’yicha  shunday  baholar  bilan 

baholanadi;   

S.Ushbu  hisobotda  tashkilot  ichki  nazoratidagi  moliyaviy  hisobot  tuzish 

ustidan har qanday o’zgarishlarning ochib berishi. Agar u oxiri moliyaviy chorakda 

o’rinli  bo’lgan  bo’lsa  (yillik  hisobot  holatida  tashkilotning  to’rtinchi  moliyaviy 

choragi)  va  tashkilot  egasining  ichki  nazoratiga  va  moliyaviy  hisobotlar  tuzishga 

jiddiy ta’sir qiluvchi bo’lsa; 

---

492 

 

5.  Moliyaviy  hisobot  tuzish  uchun  bizning  ichki  nazoratga  bergan 

baholarimizga  asoslanib,  tashkilot  auditolrlari  va  audit  bo’yicha  qo’mita 

direktorlarni  kengashi  (yoki  ekvivalentligi  funktsiyalarni  bajaruvchi  shaxslar) 

kamchiliklarni oldilar; 

A.Moliyaviy  hisobotlar  tuzishda  aniqlangan  va  ehtimol,(korxonaning) 

tashkilotning  moliyaviy  axborotlarga  ishlov  berish,umumlashtirish  va  berilishi 

hususiyatlariga  salbiy  ta’sir  qilishi  mumkin  bo’lgan  ichki  nazoratdagi  hamma 

muhim  kamchiliklar  va  jiddiy  sust  joylar.  B.boshqaruvni  va  moliyaviy  hisobotlar 

ustidan  muhim  rol  o’ynovchi  hodimlarni  o’z  ichiga  oluvchi  har  qanday 

firibgarliklar. 

Sanasi: 3mart 2004 s  Endro Guld 

Endro Guld 

Rais va bosh ijrochi direktor 

15.1-rasm  rais  Schilumberger  Limibol  va  bosh  ijrochi  direktor  Endro 

Guldning  10-k  SECdagi  2003  yil  uchun  ishlari  haqidagi  dokladda  ko’rsatilgan 

sertifikatlanishi hisoblanadi. 

2.Auditorlik hisobotining elementlari 

MSA-700  “Moliyaviy  hisobotlar  bo’yicha  auditorlik  hulosalari”da  shunday 

deyiladi:  “Auditor  moliyaviy  hisobotlar  haqidagi  fikrlarini  bildirish  uchun  asos 

sifatida olingan auditorlik dallillarni tahlil qilishi va hulosalarni baholashi lozim”. 

Auditorlik hulosalari umumiy  moliyaviy  hisobotlar haqida aniq bildirilgan yozma 

fikrlarga ega bo’lishi kerak. 



  Auditorlik hulosalarining mazmuni  

Auditorlik  hulosalari  ushbu  bo’limda  batafsilroq  muhokama  qilinadigan 

quyidagi asosiy elementlarni o’z ichiga olishi kerak: 



  nomi; 



  oluvchi;  



  kirish xatboshisi; 

- Moliyaviy hisobotlarni aniqlash; 

 

- Sub’ekt rahbariyati va auditor javobgarliklari haqida bayonnoma ; 

- xatboshini qamrab olish (audit tabiatini ta’riflash) 

-MSAga yoki tegishli milliy standartlarga yoki amaliyotga havola; 

-Auditor tomonidan qilingan ishni ta’riflash; 

- moliyaviy hisobot haqida bildirilgan fikrning mazmuni; 

- hisobot sanasi; 

- auditorning mazmuni; 

 

- auditorning imzosi. 

Xulosaning nomi 

Auditning  standartlari  hulosaning  albatta  nomi  bo’lishini  va  bu  nomga 

“mustaqil”  so’zi  qo’shilishini talab qiladi.    Ko’pincha  “Mustaqil  auditorlik”  yoki 

“Auditor  hisoboti”  degan  nomlar  ishlatiladi  va  bu  bilan  auditorning  hisoboti 

boshqa hisobotlardan farqlanadi. 

Auditorlik hulosasini oluvchi 

---

493 

 

Hulosa  qoidaga  ko’ra  kompaniyaning  yoki  aktsionerlarning  yoxud  kuzatuv 

kengashiga yo direktorlar kengashidagi moliyaviy hisobotlari tekshirilgan shaxsga 

yuboriladi.  Nederlandiyaga  o’xshash  ayrim  mamlakatlarda  auditorlik  hisobotlari 

umuman  ko’rib  chiqilmaydi,  chunki  hisobotlar  (anonim  holda)  butunlay 

jamoatchillika mo’ljallangan.   

Auditorlik hulosasining adresati  Hisobotda  tekshirilgan  moliyaviy  hisobotlar 

ko’rsatilishi lozim. Bu moliyaviy hisobotda qamrab olingan shaxs nomini sana va 

davrni  o’z  ichiga  oladi.  Hisobotda  hisobot  xo’jallik  yurituvchi  sub’ekt  talablariga 

javob  berish-bermasligi  ko’rsatilishi  lozim.  Bu  yozuvlarni  olish  rahbariyatdan 

muhim  buxgalteriya  baholari  va  mulohazalar  berishi  shuningdek,  bayonnoma 

tuzishda  foydalanadigan  tegishli  buxgalteriya  hisobi    va  metodlarini  aniqlashni 

talab  qiladi.  Kirish  xatboshisi  ham  audit  asosida  moliyaviy  hisobotlar  ishchanligi 

haqidagi  fikrlarini  bildirishga  hisoblanadi.  Kirish  xatboshisi:  “Biz  AVS 

kompaniyasining  31dekabr  2013  yil  holatiga  ilova  qilingan  buxgalteriya  balansi, 

shuningdek, tugayotgan yil uchun daromadlar va pul mablag’lari harakati haqidagi 

tegishli  hisobotlar  auditini  o’tkazdik.  Ushbu  moliyaviy  hisobotlar  bo’yicha 

javobgarlik  Kompaniya  rahbariyati  zimmasida.  Bizning  majburiyatlarimiz, 

o’tkazilgan  auditimiz  asosida  ushbu  moliyaviy  hisobot  ishonchliligi  haqida  o’z 

fikrlarimizni bildirish hisoblanadi”. 

Soha  xatboshisi  Soha  auditining  ushbu  holatda  zarur  deb  hisoblanuvchi 

auditorlik  protseduralarini  bajarish  qobilyatiga  taalluqli.  Soha  xatboshisi  o’zida 

auditor  tekshiruv  davomida  qilgan  ishlarni  haqiqiy  tasdig’ini  ko’rsatadi.  Bu 

o’quvchiga  audit  o’rnatilgan  standartlar  yoki  bunday  majburiyatlar  uchun 

amaliyotlarga mos hos o’tkazilganligiga ishonch tug’diradi. 

Soha  xatboshisi,  audit  moliyaviy  hisobotlarda  jiddiy  hatoliklar  yo’qligiga 

etarlicha  ishonch  hosil  qilish  uchun  o’tkazilgani  va  o’tkazilagn  audit  o’z  fikrini 

bildirishi  uchun  etarlicha  asos  berishini  isbotlash  uchun  rejalashtirilgan  va 

o’tkazilganligi haqidagi bayonnomani o’z ichiga olishi zarur. Bunday iboralardan 

yoki  shunga  o’xshash  rasmiyatchiliklarda  foydalanish  audit  ishonchliligining 

yuqori darajasini ta’minlashini bildiradi, lekin bu kafolat hisoblanmaydi. 

Hisobotda  auditda  mamlakatda  o’rnatilga  auditning  xalqaro  standartlariga 

(MSA)  suyangan  holda  o’tkazilganligi  borasida  foydalanilgan  standartlar  va 

amaliyoti  ko’rsatilishi  kerak.  Agar  boshqa  narsalar  ko’rsatilmagan  bo’lsa, 

navbatdagi audit standartlari auditor manzili ko’rsatilgan manzil bo’ladi. 

Agar  kompaniya  AQSh  fond  birjalarida  savdo  qilsa,  audit  bo’yicha  RSAOV 

Standarti  №1  dokladda  auditning  umum  qabul  qilingan  standartlari,  AQShda 

umum  qabul  qilingan  standartlari  yoki  AICPA  o’rnatilgan  standartlarga  nisbatan 

havolalar bo’lishini talab qiladi. 

Auditorning  hisoboti  auditni  testlashtirish  asosida  o’rganish  va  moliyaviy 

hisobot 

va 

tushuntirishlar, 

buxgalteriya 

hisobining 

printsini 

baholash 

foydalanuvchilar qarorlariga ta’sir o’tkazmasligini tasdiqlashni dalillarni ta’riflashi 

lozim.  Hisobotda,  shuningdek,  moliyaviy  hisobotlar  baholarining  auditini  yaxlit 

holda  va  bu  bayonnomani  tayyorlashda  raxbariyat  tomonidan  qilingan  muhim 

kamchiliklar baholanishini ham ta’riflash zarur. 

---

494