Amaliy audit

1.3. Davlat sektorida ichki nazorat xizmati faoliyatining tajribasi va 

ichki auditni yanada rivojlanishining nazariy asoslari 

 

“Davlat  moliyasini  boshqarish  islohotlarining  stragiyasining  yakuniy 

maqsadi  –  O’zbekiston  Respublikasi  Davlat  moliyasini  boshqarish  tizimi 

ustidan  nazoratni  yaxshilash  hisoblanadi”.

 

Haqiqatda  ham  yangi  qoida  va 

yangi  sistema  davlat  moliyasini  boshqarish  jarayonlarini  amalga  oshirish 

bilan  kuchga  kiradi  yoki  ishlab  chiqiladi.  Ular  ichki  nazoratning  asosiy 

tarkibiy qismini tashkil etadi. 

Moliya  xo’jalik  faoliyatining  taftishi-nazorat  faoliyatini  yuqori xarajatli 

va 

ko’p 

mehnat 

talab 

qiluvchi 

instrumenti 

hisoblanadi, 

so’zsiz 

tashkilotlarning 

moliyaviy 

xo’jalik 

faoliyatidagi 

kamchiliklar 

va 

qoidabuzarliklarni  aniqlash  imkonini  beradi.  Lekin  jahon  tajribasida  yangi 

kam  xarajatli  nazorat  faoliyatining  metod,  shakl  va  usullari  paydo 

bo’lmoqda. 

Nazorat 

usullarini 

yangi 

shakllaridan 

foydalanishning 

zaruriyati 

shundaki,  nazorat  organlari  byudjet  mablag’lari  xarajatlarining  to’g’riligi  va 

maqsadga  muvofiqligini,  tashkilot  asosiy  faoliyati  xarajatlarini  samarali 

foydalanish  nuqtai  nazardan  ko’rib  chiqiladi.  Ushbu  vazifalarni echish  uchun 

har  bir  tashkilot  yoki  tashkilotlarda  ichki  nazorat  va  ichki  auditni  yo’lga 

yo’yilgan mexanizmi ishlashi lozim. 

Ichki  nazorat  tushunchasi  yangi  emas,  u  XVIII  asrning  boshlarida  paydo 

bo’lgan  va  XX  asrning  boshlarida  to’liq  shakllangan  hamda  unda  quyidagi 

majburiy  elementlar  bo’lishligi  belgilangan:  vakolatlarni  bo’lish,  xodimlarning 

rotatsiyasi,  hisob  yozuvlaridan  foydalanish  va  tahlil  qilish.  XX  asrning 

oxirlarida  ichki  nazorat  risklarni  nazorat  qilish  vositasiga  aylandi  va  uning 

---

39 

 

funktsiyasi  menejment  riski  bilan  bevosita  bog’liq  bo’ladi.  Bunda  ichki 

nazorat ichki audit bilan juda bog’liq bo’ladi. 

Hozirgi  amaliyotda  ichki  nazorat  va  ichki  audit  bo’yicha  quyidagi 

tushunchalardan foydalaniladi: 

“Ichki nazorat – bu jarayon, kompaniya direktorlar kengashi, menejment va 

boshqa  xodimlar  tomonidan  amalga  oshiriladigan,  quyidagi  vazifa  va 

maqsadlarga erishish uchun yo’naltirilgan: 

-  kompaniya  operatsiyalarining  samaradorligi  va  natijaviyligi;  -  moliyaviy 

hisobotlarning ishonchliligi; 

Tegishli 

qonunchilik,  qonun 

osti  akt  va 

reglamentlariga 

rioya 

qilinishi.”  (Committee  of  Sponsoring  Organizations  of  the  Treadway 

Commission, “Internal Control – Integrated Framework”, 1992). 

“Ichki  audit-bu  faoliyat  bo’yicha  mustaqil  va  ob’ektiv  tasdiqlash  va 

maslahat  berish,  aktsioner  qiymatni  oshirish  yo’nalishi  va  tashkilot 

xo’jalik 

faoliyatni 

takomillashtirish 

kabi 

tushuniladi. 

Ichki 

audit 

tashkilotni  qo’yilgan  maqsadga  erishishi  uchun,  baholashga  tizimli  va  ketma-

ket  yondashuv  va  risklarni  boshqarish  jarayonlari  samarasini  oshirish,  ichki 

nazorat  va  korporativ  boshqarishga  yordam  beradi.”  (The  Institute  of 

Internal Auditors, “The Professional Practices Framework”, June 2002). 

Ichki  nazorat  –byudjet  tashkiloti  rahbariyati  va  boshqa  xodimlari 

tomonidan  amalga  oshiradigan  jarayon  va  davlat  funktsiyasini  bajarish 

bo’yicha  operatsiyalar  natijasi  va  davlat  xizmatini  taqdim  qilish,  ishonchli 

hisobotlar bilan  ta’minlash  va qonunchilik hamda boshqa normativ-huquqiy akt 

va reglamentlarga rioya qilishdan iborat. 

Ichki  audit-ob’ektiv  faoliyat  bo’lib,  ichki  nazoratni  samarali  amalga 

oshirishga  yo’naltirilgan,  tuzilayotgan  hisobotlarni  va  byudjet  tashkiloti 

faoliyati  samarasini  hamda  samaradorlikni  oshirish  bo’yicha  tavsiyalar 

taqdim qilishga yo’naltirilgan. 

Bunda 

shuni 

ta’kidlash  kerakki,  ichki  nazorat  tashkiliy  birlik 

hisoblanmaydi,  balki  ko’proq  yoki  kamroq  darajada  unda  ishtirok  etayotgan 

hamma xodimlar faoliyatiga bog’liq bo’ladi. 

Agar  ichki  nazorat  va  audit  masalasi  g’aznachilik  tizimida  qarab 

chiqiladigan  bo’lsa,  hozirgi  vaqtgacha  ushbu  yo’nalishda  ma’lum  bir  ishlar 

amalga oshirilgan. 

Hozirgi  vaqtgacha  yagona  qonunchilik  bazasi  va  tegishli  qonun  osti 

aktlari,  tartibga  soluvchi  jarayonlar  va  davlat  moliyaviy  nazoratini  amalga 

oshiruvchi  printsiplar  (davlat  sektorida  nazorat  faoliyati  bilan  bog’liq asosiy 

normativ aktlar 1.1. punktda keltirilgan). 

A) Avvalo nazariy asoslarini ko’rib chiqamiz: 

Ichki  nazorat  tashqi  taftish  organi  tomonidan  amalga  oshiriladigan 

nazoratdan  farq  qiladi.  Bu  nazoratning  integrallashgan  tizimi  bo’lib 

tashkilotga  moslashtirilmagan.  Natijada,  ichki  nazorat  ko’pincha  boshqaruv 

nazorati sifatida tushuniladi. 

Ichki  nazorat  faqat  moliyaviy  boshqaruvga  taalluqli  bo’lmasdan,  davlat 

boshqaruvi tadbirlarining operatsion aspekti hisoblanadi. 

---

40 

 

Rahbariyatning  istagi  bo’yicha  zamonaviy  nazorat  tizimini  qo’llab-

quvvatlash,  uni  qo’llash,  egalik  qilish  kontseptsiyasini  muvaffaqiyatli  amalga 

oshirish asosiy shartlaridan hisoblanadi. 

Boshqaruvning 

ierarxiyasida 

hamma 

muassasalarda 

ichki 

nazorat 

jarayoniamalga  oshiriladi.  Ichki  nazoratning  markaziy  elementi  tashkilotning 

barcha  xodimlari  o’zining  qarorlari  va  harakatlariga  javobgar  ekanligi 

hisoblanadi.