Amaliy audit

 
7.5. Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar auditi 
Xojalik yurituvchi subyektlar bilan o`zaro hisob-kitob munosabatlarida 
korxonada tugallanmagan hisob-kitoblar bo`yicha debitorlik va kreditorlik qarzlari 
yuzaga keladi. 
Debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda, auditor avvalo 
debitor va kreditor qarzlarning paydo bo`lishi sabablarini aniqlashi zarur. Hisob-
kitoblarning belgilangan qoidalariga muvofiq keladigan qarzlardan tashqarisi, katta 
miqdordagi debitor va kreditor qarzlarning mavjudligidan dalolat beradi. 
«Debitorlik qarzi tovarlar haqiqatda yuklab jo`natilgan, ishlar bajarilgan, 
xizmatlar ko`rsatilgan kundan boshlab 90 kun o`tgach muddati o`tgan hisoblanadi»
1
. 
Debitorlik va kreditorlik qarzlari bo`yicha muomalalarni tekshirishga 
kirishishdan oldin qarzlarning tegishli qoldiqlari balans moddalari bo`yicha to`g`ri aks 
ettirilganligini aniqlash lozim. Buning uchun tekshirish davri boshidagi hisob-
kitoblarning har qaysi turi yuzasidan analitik hisob registrlarining ma'lumotlari 
bo`yicha hisob-kitoblarni hisobga olish uchun mo`ljallangan schyotlar bo`yicha 
qoldiqlari balansning tegishli moddalari qoldiqlari bilan taqqoslanadi. So`ngra hisob-
kitoblar har qaysi turi bo`yicha alohida tekshiriladi. Bunda auditor qarzning paydo 
bo`lishi sabablarini, u kimning aybi bilan va qachon paydo bo`lganligi, uni undirib 
olish mumkin yoki mumkin emasligini, ya'ni debitorlar o`z qarzlarini tan olgan xatlar 
yoki hisob-kitoblarni taqqoslash dalolatnomalari mavjudligini, da'vo qilish 
muddatlari o`tkazib yuborilmaganligini, qarzlarni yopish yoki undirish uchun qanday 
choralar ko`rilayotganligini aniqlashi lozim. 
Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda quyidagilarni 
aniqlash lozim:
- kreditga sotilgan tovarlar bo`yicha hisob-kitoblar to`g`riligi; 
- shartnomalar mavjudligi; 
1
O’zR Prezidentining 1999 yil 19 iyuldagi PF-2340 son Farmoni. 

---

353 
- xaridorlar topshiriqnoma-majburiyatlarining taqdim etish muddatlari; 
- kreditni qoplash tartibi va boshqalar. 
Kreditga sotilgan tovarlar bo`yicha hisob-kitoblar holati 4700 - “Xodimning 
boshqa operatsiyalar bo`yicha qarzi hisobi schyoti” schyotlar guruhi bo`yicha, 
shuningdek, 4710 - “Kreditga sotilgan tovarlar bo`yicha xodimning qarzi” schyot 
ko`rsatkichlari asosida o`rganiladi. Eng muhimi, Xaridorlarning muddati o`tgan 
qarzlari bo`yicha hisob-kitoblar o`rganib chiqiladi va muddati o`tgan qarzlar paydo 
bo`lishi sabablari aniqlanadi. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: 
- kredit berish qoidalariga rioya qilmaslik; 
- ijro varaqalari bo`yicha boshqa korxonalar yoki jismoniy shaxslar foydasiga 
summalar to`g`ri va asosli ushlab qolinganligi, shuningdek, ushlab qolingan 
summalar oluvchilarga o`z vaqtida o`tkazilmaganligi; 
- korxona ixtiyoridagi xonadonlarda istiqomat qiluvchilar va yotoqxonalarda, 
mehmonxonalarda yashovchi shaxslar bilan korxona hisobidagi xonadonlardan 
foydalanganligi va maishiy xizmat ko`rsatilganligi uchun hisob-kitoblar to`g`ri 
hisoblanmaganligi. 
Turli debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar auditi bo`yicha 4800 - «Turli 
debitorlar qarzlarini hisobga oluvchi schyotlar», 6900 - «Turli kreditorlarga bo`lgan 
qarzlarni hisobga oluvchi schyotlar» schyotlarning hisob registrlari va hisobotlardagi 
buxgalteriya yozuvlari hamda ulardagi hisobda turgan qarzlar tekshiriladi. Turli 
debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirish uslubiyoti va ketma-ketligi 
boshqa barcha hisob-kitob muomalalarini tekshirishga o`xshash.
Yuqorida keltirilgan schyotlarda hisobga olinadigan muomalalarning xilma-
xilligini etiborga olgan holda, auditor hisob-kitoblar ahvolini tahlil qilish mobaynida 
ushbu schyotlar qo`llanishining qonuniyligini aniqlaydi. (Ya'ni, 4800, 6900 
schyotlarida 
aks 
ettiriladigan 
muomalalar 
boshqa 
schyotlarda 
aks 
ettirilmayotganligini aniqlaydi yoki aksincha). 
Auditor yil oxirida to`lanmagan, deponentlanmagan summalar bo`yicha 
haqiqatda to`langan ish haqi summalaridan hisoblanishi lozim bo`lgan daromad 
solig`ining qayta hisoblanganligini aniqlash zarur. 
Ijro varaqasi bo`yicha boshqa korxonalar foydasiga ushlanadigan summalar 
(alimentlar, jarimalar, moddiy zararni undirish va h.k.) to`g`riligi va asoslanganligi 

---

354 
hisob yozuvlarini hisoblashuv-to`lov vedomostlari va ushlash uchun asos bo`lgan 
boshqa hujjatlar bilan solishtirish orqali tekshiriladi. Bunday summalarni 
o`tkazishning o`z vaqtidaligi va to`liqligi shaxslar bo`yicha qarzlarning ahvoli va 
harakatini tahlil qilishda va summalarning xodimlardan ushlangan hamda o`tkazilgan 
sanasi bilan taqqoslash orqali aniqlanadi. 
Budjet tashkilotlari bilan hisob-kitoblarni tekshirishda shartnomalar 
mavjuddigi, ish (xizmat) bajarilishining hujjat bilan tasdiqlanishi, ularning 
xususiyatlari, ishlab chiqarish yoki noishlab chiqarishga taalluqli ekanligi aniqlanadi. 
Bular sarflarni moliyalashtirish manbalarini aniqlashning to`g`riligini tasdiqlash 
uchun zarur. Chunonchi, o`qitish, malaka oshirish bilan bog`liq va ishlab chiqarish 
maqsadlari uchun zarur bo`lsa, O`quv uchun to`lovlar xarajatlar tarkibi to`g`risidagi 
nizomga muvofiq tannarxga qo`shilishi mumkin. 
Ayrim hollarda hisob-kitoblarni debitor qarz summasi katta bo`lgan 
tashkilotlardagi tegishli hujjatlar bilan taqqoslab ko`rish tavsiya qilinadi. Bunday 
qarama-qarshi tekshiruvlar birinchi navbatda, savdo va ta'minot tashkilotlarida 
o`tkaziladi. 
Debitor va kreditor qarzlarining da'vo muddatlari hamda debitor qarzlarni 
undirish bo`yicha xojalik sudiga murojat qilish tartibi tekshiriladi. Shunindek, debitor 
va kreditor qarzlarining inventarizatsiyasi va uning natijalari tahlil qilinadi. Buning 
uchun auditor turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitob muomalalarini auditorlik 
tekshiruvidan 
o`tkazishni 
yakunlashda 
ishchi 
hujjatlardagi 
malumotlarni 
umumlashtiradi va 4800, 6900 – schyotlar bo`yicha hisob hamda hisobot 
ma'lumotlarining ishonchliligi, hisobni yuritish to`g`riligini baholaydi.