4. Xalqaro amaliyotda auditorlik xisobotini tuzish amaliyoti
Auditorlik hisoboti o’ta qisqa, bir necha satrni band qiladi, xalos. Audit
sohasida xabardor bo’lmaganlar bunga salgina ko’proq yuridik rasmiylashtirilishini
490
tashkil qiluvchi sifatida qarashi mumkin. Bu paradoks (sog’lom aqlgaga zid),
chunki tekshiruv haqidagi hisobot bir necha qatordan iborat bo’lsada, o’ta
ehtiyotkorlikni talab qiladi va sinchiklab, uzoq vaqt o’tkazilgan audit jarayonining
yakunlangani hisoblanadi.
AQShda o’tkazilgan tadqiqotning tasviri shuni ko’rsatadiki, aniq bir yilda
auditorlik firmasidagi eng yirik beshta mijozlar har bir mijozga 128000 hajmdagi
ishni bajaradilar. Bu qisqlik moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilarning
xavotirlanayotgani bois edi. Ushbu tadqiqotlarning mualliflari investor qilingan
ishlar haqida batafsil bilishni istamasligini va batafsil xulosalarni xohlamasligi
haqida guvohlik beradi (tasavvur qiling,128000 soatlik ish natijalarini ko’rib
chiqish qancha uzoq vaqt olishini).
Buxgalteriya hisobi va audit masalalarini hal qilish uchun auditorlik
xisobotida bu haqida batafsilroq yoritiladi (12.9-bo’limga qarang).
Rahbariyatning auditorlik hisoboti uchun javobgarligi
2002 yilga qadar AQShdagi ommaviy korxonalarning korporativ xodimlari
moliyaviy hisobotlardagi buzib ko’rsatishlar,xatoliklar uchun, tasdiqlangan
firibgarlik holatlaridan tashqari, javobgarlikka tortilmas edilar(Boshqacha
aytganda,xodimlar bu xatoliklar haqida bilar edilar va bu ularning maqsadlari
edi.)2002 yilda Sarbeyke-Okeli (SOX) qonuni qabul qilinishi bilan hamma narsa
o’zgaradi: unga ko’ra, hozirgi paytda bosh ichroji direktor yoki mansabdor shaxs
yoki bosh moliyaviy direktor va mansabdor shaxs AQShning qimmatli qog’ozlar
va birjalari (SEC) bo’yicha Komissiyaga taqdim etilgan yillik yoki choralik
hisobotlarni quyidagi tarzda tasdiqlashlari lozim:
rahbar dokladni ko’rib chiqadi;
hisobotda jiddiy faktlar haqida yolg’on bayon qilmaydi yoki moddiy
faktni yozmaydi.
moliyaviy hisobotlar va boshqa moliyaviy axborotlar xamma muhim
tomonlardan kompaniyaning moliyaviy ahvolini haqqoniy aks ettiradi;
raxbariyatning imzolari:
-ichki nazorat tizimini tuzish va saqlash uchun javobgarlik bor;
-dokladda ularning ichki nazorati haqida ularning baholashlari asosida o’z
xulosalarini berishgan;
imzo qo’yuvchi mansabdor shaxslar kompaniya auditorlari va direktorlar
kengashining auditorlik bo’yicha komitetini quyidagilarni ochib beradi:
- ichki nazoratni loyihalashtirish yoki ekspluatatsiyalardagi kompaniyaga
salbiy ta’sir qilishi mumkin bo’lgan hamma jiddiy kamchiliklar ro’yxatga olignadi,
ishlab beriladi, umumlashtiriladi va kompaniya auditoriga xabar qilinadi;
-boshqaruv yoki boshqa xodimlarni o’z ichiga oluvchi va kompaniya ichki
nazorat tizimida muhim rol o’ynovchi har qanday firibgarliklar;
-ichki nazorat tizimidagi kamchiliklar va o’zgarishlar yoki ichki nazoratga
jiddiy ta’sir ko’rsatuvchi omillar haqida dokladga imzo qo’yilgan mansabdor
shaxslar ularni baholash sanasidan keyin jiddiy kamchiliklar va muhim sust
joylarga nisbatan har qanday tuzuvchi xatti-harakatlarni ham qo’shgan holda.
491
Bu shuningdek, shtab-kvartirasi AQShdan tashqarida bo’lgan, aktsiyalari
AQSh fond birjalarida sotiladigan korporotsiyalarning mansabdor shaxslariga ham
tegishli. Bu kelgusida xalqaro debatlarga olib kelish mumkin. Qator Evropa
mamlakatlarida bu qonun bo’yicha talab qilinadi, unda direktorlar kengashining
hamma a’zolari(yoki ikki karrali darajada ijrochi kengash va kuzatuv
kengashi)moliyaviy hisobotlarga imzo qo’yish bilan ularning javobgarligi bu
bayonnoma bilan hamkorlikda ekanligini, faqat bitta bosh direktor yoki moliyaviy
direktorga taalluqli emasligini namoyish qiladi. Biroq bu moliyaviy hisobotlar va
ichki nazorat uchun javobgarlikka SOXda asosiy masala bo’lgan boshqaruvdagi
shaxsga yuklatilishi printsipini soqit qilmaydi.
Korporativ boshqaruv bo’yicha mansabdor shaxslar moliyaviy hisobotlarini
Shlyumberjeni sertifikatlash
Bosh ijrochi direktorni sertifikatlash
Men, Endro Guld, quyidagilarni tasdiqlayman:
1. Men Shlumberger Limibedolon 10-k shakl bo’yicha ushbu yillik hisobotni
ko’rib chiqdim;
2. Mening fikrimdan kelib chiqib,(mening fikrimcha), bu hisobotda jiddiy
faktlar haqida qandaydir yolg’on yozuvlar yo’q va ushbu doklad (hisobot) bilan
qamrab olingan davrga nisbatan chalkashliklarni olib kirmaydi.
3. Mening bilimlarimdan kelib chiqib, ushbu moliyaviy hisobotlar va undan
boshqa moliyaviy axborotlar hamma mavjud tomonlardan moliyaviy holatni,
operatsiyalar natijalarini va o’tgan yil holati va ushbu dokladda ko’rsatilgan davr
bo’yicha pul vositalari oqimlari haqqoniy aks ettirilgan;
4. Axborotlarni ochib berishda nazorat va protseduralarni aniqlash va
saqlash uchun javobgar xodim birja haqidagi qonun qoidalarning 13a....15(e)va
15d....15(e) bandlarida belgilangani kabi tashkilot uchun quyidagilarga ega:
A. Axborotlarni nazorat qilish va ochib berish protseduralarining ishlab
chiqilgan choralari yoki axborotlarni nazorat qilish va ochib berishning bunday
choralari tashkilotga tegishli jiddiy axborotlarni ta’minlash shu jumladan, uning
konsalidatsiyalangan shu’ba kompaniyayalarini ham shu tashkilot doirasida, ushbu
doklad tayyorlangan davr davomida ta’minlash uchun choralar bizning nazoratimiz
ostida bajarilishi lozim;
B.Tashkilot
nazorati
va
axborotlarini
ochib
berish
protseduralari
samaradorligini baholash ushbu dokladda ko’rsatilgan, bizning nazorat va
axborotlarni ochib berish protseduralari samaradorligi haqidagi xulosalarimiz
ushbu hisobot bilan qamrab olingan davr oxiri bo’yicha shunday baholar bilan
baholanadi;
S.Ushbu hisobotda tashkilot ichki nazoratidagi moliyaviy hisobot tuzish
ustidan har qanday o’zgarishlarning ochib berishi. Agar u oxiri moliyaviy chorakda
o’rinli bo’lgan bo’lsa (yillik hisobot holatida tashkilotning to’rtinchi moliyaviy
choragi) va tashkilot egasining ichki nazoratiga va moliyaviy hisobotlar tuzishga
jiddiy ta’sir qiluvchi bo’lsa;
492
5. Moliyaviy hisobot tuzish uchun bizning ichki nazoratga bergan
baholarimizga asoslanib, tashkilot auditolrlari va audit bo’yicha qo’mita
direktorlarni kengashi (yoki ekvivalentligi funktsiyalarni bajaruvchi shaxslar)
kamchiliklarni oldilar;
A.Moliyaviy hisobotlar tuzishda aniqlangan va ehtimol,(korxonaning)
tashkilotning moliyaviy axborotlarga ishlov berish,umumlashtirish va berilishi
hususiyatlariga salbiy ta’sir qilishi mumkin bo’lgan ichki nazoratdagi hamma
muhim kamchiliklar va jiddiy sust joylar. B.boshqaruvni va moliyaviy hisobotlar
ustidan muhim rol o’ynovchi hodimlarni o’z ichiga oluvchi har qanday
firibgarliklar.
Sanasi: 3mart 2004 s Endro Guld
Endro Guld
Rais va bosh ijrochi direktor
15.1-rasm rais Schilumberger Limibol va bosh ijrochi direktor Endro
Guldning 10-k SECdagi 2003 yil uchun ishlari haqidagi dokladda ko’rsatilgan
sertifikatlanishi hisoblanadi.
2.Auditorlik hisobotining elementlari
MSA-700 “Moliyaviy hisobotlar bo’yicha auditorlik hulosalari”da shunday
deyiladi: “Auditor moliyaviy hisobotlar haqidagi fikrlarini bildirish uchun asos
sifatida olingan auditorlik dallillarni tahlil qilishi va hulosalarni baholashi lozim”.
Auditorlik hulosalari umumiy moliyaviy hisobotlar haqida aniq bildirilgan yozma
fikrlarga ega bo’lishi kerak.
Auditorlik hulosalarining mazmuni
Auditorlik hulosalari ushbu bo’limda batafsilroq muhokama qilinadigan
quyidagi asosiy elementlarni o’z ichiga olishi kerak:
nomi;
oluvchi;
kirish xatboshisi;
- Moliyaviy hisobotlarni aniqlash;
- Sub’ekt rahbariyati va auditor javobgarliklari haqida bayonnoma ;
- xatboshini qamrab olish (audit tabiatini ta’riflash)
-MSAga yoki tegishli milliy standartlarga yoki amaliyotga havola;
-Auditor tomonidan qilingan ishni ta’riflash;
- moliyaviy hisobot haqida bildirilgan fikrning mazmuni;
- hisobot sanasi;
- auditorning mazmuni;
- auditorning imzosi.
Xulosaning nomi
Auditning standartlari hulosaning albatta nomi bo’lishini va bu nomga
“mustaqil” so’zi qo’shilishini talab qiladi. Ko’pincha “Mustaqil auditorlik” yoki
“Auditor hisoboti” degan nomlar ishlatiladi va bu bilan auditorning hisoboti
boshqa hisobotlardan farqlanadi.
Auditorlik hulosasini oluvchi
493
Hulosa qoidaga ko’ra kompaniyaning yoki aktsionerlarning yoxud kuzatuv
kengashiga yo direktorlar kengashidagi moliyaviy hisobotlari tekshirilgan shaxsga
yuboriladi. Nederlandiyaga o’xshash ayrim mamlakatlarda auditorlik hisobotlari
umuman ko’rib chiqilmaydi, chunki hisobotlar (anonim holda) butunlay
jamoatchillika mo’ljallangan.
Auditorlik hulosasining adresati Hisobotda tekshirilgan moliyaviy hisobotlar
ko’rsatilishi lozim. Bu moliyaviy hisobotda qamrab olingan shaxs nomini sana va
davrni o’z ichiga oladi. Hisobotda hisobot xo’jallik yurituvchi sub’ekt talablariga
javob berish-bermasligi ko’rsatilishi lozim. Bu yozuvlarni olish rahbariyatdan
muhim buxgalteriya baholari va mulohazalar berishi shuningdek, bayonnoma
tuzishda foydalanadigan tegishli buxgalteriya hisobi va metodlarini aniqlashni
talab qiladi. Kirish xatboshisi ham audit asosida moliyaviy hisobotlar ishchanligi
haqidagi fikrlarini bildirishga hisoblanadi. Kirish xatboshisi: “Biz AVS
kompaniyasining 31dekabr 2013 yil holatiga ilova qilingan buxgalteriya balansi,
shuningdek, tugayotgan yil uchun daromadlar va pul mablag’lari harakati haqidagi
tegishli hisobotlar auditini o’tkazdik. Ushbu moliyaviy hisobotlar bo’yicha
javobgarlik Kompaniya rahbariyati zimmasida. Bizning majburiyatlarimiz,
o’tkazilgan auditimiz asosida ushbu moliyaviy hisobot ishonchliligi haqida o’z
fikrlarimizni bildirish hisoblanadi”.
Soha xatboshisi Soha auditining ushbu holatda zarur deb hisoblanuvchi
auditorlik protseduralarini bajarish qobilyatiga taalluqli. Soha xatboshisi o’zida
auditor tekshiruv davomida qilgan ishlarni haqiqiy tasdig’ini ko’rsatadi. Bu
o’quvchiga audit o’rnatilgan standartlar yoki bunday majburiyatlar uchun
amaliyotlarga mos hos o’tkazilganligiga ishonch tug’diradi.
Soha xatboshisi, audit moliyaviy hisobotlarda jiddiy hatoliklar yo’qligiga
etarlicha ishonch hosil qilish uchun o’tkazilgani va o’tkazilagn audit o’z fikrini
bildirishi uchun etarlicha asos berishini isbotlash uchun rejalashtirilgan va
o’tkazilganligi haqidagi bayonnomani o’z ichiga olishi zarur. Bunday iboralardan
yoki shunga o’xshash rasmiyatchiliklarda foydalanish audit ishonchliligining
yuqori darajasini ta’minlashini bildiradi, lekin bu kafolat hisoblanmaydi.
Hisobotda auditda mamlakatda o’rnatilga auditning xalqaro standartlariga
(MSA) suyangan holda o’tkazilganligi borasida foydalanilgan standartlar va
amaliyoti ko’rsatilishi kerak. Agar boshqa narsalar ko’rsatilmagan bo’lsa,
navbatdagi audit standartlari auditor manzili ko’rsatilgan manzil bo’ladi.
Agar kompaniya AQSh fond birjalarida savdo qilsa, audit bo’yicha RSAOV
Standarti №1 dokladda auditning umum qabul qilingan standartlari, AQShda
umum qabul qilingan standartlari yoki AICPA o’rnatilgan standartlarga nisbatan
havolalar bo’lishini talab qiladi.
Auditorning hisoboti auditni testlashtirish asosida o’rganish va moliyaviy
hisobot
va
tushuntirishlar,
buxgalteriya
hisobining
printsini
baholash
foydalanuvchilar qarorlariga ta’sir o’tkazmasligini tasdiqlashni dalillarni ta’riflashi
lozim. Hisobotda, shuningdek, moliyaviy hisobotlar baholarining auditini yaxlit
holda va bu bayonnomani tayyorlashda raxbariyat tomonidan qilingan muhim
kamchiliklar baholanishini ham ta’riflash zarur.
494
Do'stlaringiz bilan baham: |