Amaliy audit

 

2. Mehnatga haq to`lash bo`yicha hisob-kitoblar auditini tashkil etish 

 

Inson o`z ehtiyojlarini qondirish uchun moddiy ne'matlar yaratar ekan, ularni 

ishlab chiqarish uchun moddiy resurslardan tashqari bevosita inson o`z mehnatini 

sarflaydi.  Mehnat  jarayonida  yangi  mahsulot  yaratilib,  inson  extiyojlarini 

qondirishga  xizmat  qiladi.  Iste'molchilarning  asosiy  daromad  manbalari  ish  haqi 

bo`lganligi  sababli,  tovarlarga  bo`lgan  talab  va  taklif,  ular  bahosi  bevosita  ish 

haqiga  bog`liq  bo`ladi.  Korxonaning  ishlab  chiqarish-xojalik  faoliyati  jonli 

mehnatni  iste'mol  qilish  bilan  birga  yuz  beradi.  Uning  miqdori  ishlagan  kishi-

soatlar  bilan  o`lchanadi.  Mehnat  jarayonida  har  bir  xodimning  bajargan  ishi, 

tayyorlagan  mahsuloti,  iste'molchilarga  ko`rsatgan  xizmatlari  uchun  sarflangan 

mehnatiga haq to`lash miqdorini asoslash hamda aniqlashni talab qiladigan o`zaro 

munosabatlar vujudga keladi. 

---

278 

 

Mehnat  va  ish  haqi  hisobi  -  hisob  ishlarining  aniq  va  operativ  ma'lumotlar 

talab qiluvchi eng muhim hamda qiyin sohalaridan biridir. Unda xodimlar sonining 

o`zgarishi,  ish  vaqtining  sarflanishi,  mehnatga  haq  to`lash  fondi,  to`lov  turlari  va 

xodimlar  toifasi  bo`yicha  hamda  mehnatga  haq  to`lash  fondidan  tashqari  amalga 

oshiriladigan boshqa to`lovlar, korxonaning har bir xodimi bilan hisob-kitoblar aks 

ettiriladi.  Bu  ma'lumotlar  asosida  mehnat  unumdorligi  mehnat  resurslaridan 

foydalanish,  xodimlar  soni,  ish  haqi  fondining  sarflanishi  va  boshqalar  bo`yicha 

reja  topshiriqlarining  bajarilishi  ustidan  nazorat  ana  shu  ma'lumotlar  asosida 

amalga oshiriladi. 

Shu  munosabat  bilan  korxonaning  buxgalteriya  xizmati  oldida  mehnat 

me'yori  va  unga  haq  to`lashni  hisobga  olish,  nazorat  qilish  vazifalari  ham 

belgilanadiki, bu esa: 

-  ishbay  ishlovchilar  va  boshqa  xodimlarning  ish  sifatini  to`g`ri  va  o`z 

vaqtida  hujjatlar  bilan  rasmiylashtirishni, shuningdek,  ish  haqini  hisoblash  va  uni 

belgilangan muddatlarda to`lashni; 

-  hisoblangan  ish  haqi  summalarini  va  ijtimoiy  sug`urtaga  ajratmalarni 

ishlab  chiqarish  xarajatlariga  kiritish  uchun  xarajatlarning  yo`nalishlari  bo`yicha 

aniq taqsimlashni; 

-  ish  haqidan  budjetga  majburiy  to`lovlarni,  shuningdek,  korxonaga 

etkazilgan moddiy zararni ayrim tashkilotlar va jismoniy shaxslar foydasiga to`g`ri 

hamda o`z vaqtida ushlab qolish va o`tkazishni; 

-  xodimlar  sonini  va  ish  vaqtidan  foydalanishni  nazorat  qilishni  ta'minlashi 

kerak. 

Korxona  va  tashkilotlarda  xodimlar  soni  ishlab  chiqarish  dasturi  asosida 

aniqlanadi. Korxonada xodimlar, eng avvalo, ikki guruhga ajratiladi: 

1) asosiy faoliyatda band bo`lgan xodimlar; 

2) asosiy bo`lmagan faoliyatda band bo`lgan xodimlar. 

Asosiy  faoliyatda  band  bo`lgan  xodimlar  tarkibiga  asosiy  va  yordamchi 

sexlarning,  yordamchi  ishlab  chiqarishlarning,  tozalash  inshootlarining,  aloqa 

uzellarining,  axborot  hisoblash  markazlarining,  barcha  turdagi  qo`riqlashning, 

korxona boshqarmalarining xodimlari kiradi. 

Asosiy  bo`lmagan  faoliyatda  band  bo`lgan  xodimlar  toifasiga  uy-joy  va 

kommunal  xo`jaligiga  xizmat  ko`rsatish,  savdodagi,  tibbiyot  muassasalari  hamda 

maktabgacha tarbiya muassasalarida band bo`lgan xodimlar kiradi. 

Korxonada  xodimlar  bajaradigan  vazifalariga  ko`ra  quyidagi  guruhlarga 

bo`linadi: 

- ishchilar; 

- xizmatchilar. 

Ishchilar tarkibiga moddiy ne'matlarni yaratish, tuzatish, yuklarni ko`chirish, 

yo`lovchilar  tashish,  moddiy  xizmatlar  ko`rsatish  bilan  bevosita  band  bo`lgan 

xodimlar kiradi. 

Xizmatchilar tarkibiga rahbarlar, mutaxassislar va boshqa xodimlar kiradi. 

Rahbarlar  tarkibiga  korxona  va  uning  tarkibiy  bo`linmalarida  rahbarlik 

lavozimini egallab turgan xodimlar (direktor, uning o`rinbosarlari, bosh muhandis, 

bosh iqtisodchi, bosh buxgalter, bosh texnolog) va boshqalar kiradi. 

---

279 

 

Mutaxassislar  tarkibiga  muhandislar,  iqtisodchilar  va  boshqa  iktisodiy 

hamda muxandislik-texnikaviy ishlar bilan band bo`lgan xodimlar kiradi. 

Boshqa  xodimlar  toifasiga  hujjatlarni  tayyorlash,  rasmiylashtirish  ishlarini 

olib boruvchi, xojalikka xizmat qiluvchi boshqa xodimlar (kassirlar, nazoratchilar, 

tabelchilar, ish yurituvchilar va hokazolar) kiradi. 

Korxona va tashkilotlarda mehnat haqi hisobini to`g`ri tashkil qilish uchun, 

eng  avvalo, shaxsiy  tarkib hisobini to`g`ri  yuritish  lozim. Xodimlarni  ishga qabul 

qilish, ishdan  bo`shatish, boshqa ishga  o`tkazish, ularga ta'til  berilgani, tunda, ish 

vaqtidan tashqari vaqtda, bayram kunlarida ishlaganligi haqida ishonchli ma'lumot 

bo`lgandagina  korxona  xodimlari  bilan  o`z  vaqtida  hisob-kitob  qilishi  mumkin. 

Ana shu maqsadda korxona kadrlar bo`limi shaxsiy tarkib hisobini hamda boshqa 

xizmatlar bilan birgalikda ish vaqtidan foydalanish hisobini olib boradi. 

«Ishga  chiqish  va  ish  vaqtidan  foydalanish  hisobi  tabelda  ikki  xil  usulda 

amalga  oshiriladi.  Birinchi  usulda  barcha  ishga  chiqqan,  kechikkan  va  ishga 

chiqmagan xodimlar to`liq ro`yxat qilib boriladi. Ikkinchi usulda esa tabelda faqat 

kechikkanlar,  ishga  chiqmaganlar,  ya'ni  ma'lum  me'yordan  chetga  chiqqan 

xodimlar  ro`yxat  qilib  boriladi.  Har  bir  xodimning  ishlagan  vaqti  tabelda  hisobot 

oyining birinchi  yarmiga  va  oy  oxiriga, ya'ni  ikki  marta  hisoblab  chiqiladi. Tabel 

sex  boshlig`i  tomonidan  imzolanadi  va  buxgalteriyaga  ish  haqi  hisoblash  uchun 

topshiriladi. 

Shunday  qilib,  mehnat  haqi  bo`yicha  hisob-kitoblar  aks  ettirilishining 

to`g`irligini  tekshirish  natijalari  auditorning  ish  hujjatlari  bilan  rasmiylashtiriladi 

va auditorlik hisobotida aks ettiriladi. 

 

3. Xodimlar bilan ish haqi bo`yicha hisob-kitoblar 

auditining uslubi 

Korxona buxgalteriyasi har oyda xodimlarning shaxsiy schyotlariga hisoblab 

yozilgan  ish  haqi  va  xodimning  boshqa  daromadlari,  miqdori,  ushlab  qolingan 

summalar va chegirmalar, shuningdek to`lanishi lozim bo`lgan summalar haqidagi 

ma'lumotlarni kiritadi. 

Shaxsiy  schyotlarni  to`ldirishda  asos  bo`lib  ish  vaqtidan  foydalanilganlikni 

hisobga  olish  tabeli,  ishbay  mehnat  uchun  topshiriqlar,  bajarilgan  ishlar  uchun 

topshiriq-buyurtmalar,  vaqtinchalik  mehnatga  layoqatsizlik  to`g`risidagi  varaqa, 

mukofotlar to`lash, moddiy  yordam ko`rsatish to`g`risidagi ma'muriyat buyruqlari 

(farmoyishlari), korxonaga kelib tushgan ijro hujjatlari va boshqalar hisoblanadi. 

Misol.  «Fayz»  OAJ  XK  ga  jismoniy  shaxs  20    -    yil  5  -  apreldan  oyiga 

500000 so`m maosh bilan buxgalter lavozimiga ishga qabul qilindi. Xodim ilgarigi 

ish joyidan ma'lumotnomani taqdim etdi, unga ko`ra 20   - yil boshidan: 

daromad - 156 0000 so`mni, daromad solig`i - 302800 sumni tashkil qilgan. 

«Ish  beruvchining  buyrug`i  (T-1-son  shakl)  bilan  ishga  qabul 

rasmiylashtiriladi.  Buyruq  chiqarish  uchun  xodim  bilan  tuzilgan  mehnat 

shartnomasi  asos  bo`ladi.  Buyruq  mehnat  shartnomasi  mazmuniga  to`liq  mos 

ravishda  chiqariladi  hamda  xodimga  tilxat  bilan  e'lon  qilinadi»

1

.  «Xodim 

                                                 

1

 O’zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi. 82-modda. 

---

280 

 

shartnomada  belgilangan  kundan  boshlab,  (mazkur  holatda  –  20      -    yil  5  - 

apreldan) mehnat majburiyatlarini bajarishga kirishishi lozim

1

. 

Oyiga  beriladigan  maosh  summasi  -  500000  so`m  ham  mehnat 

shartnomasida qayd etiladi

2

. 

Buyruqqa  asosan  xodimga  shaxsiy  varaqa  (T-2-son  shakl)  to`ldiriladi,  ish 

boshlagan  paytidan  5  kun  o`tgach  mehnat  daftarchasida  ishga  qabul  qilinganligi 

haqida yozuv qayd etiladi1 hamda shaxsiy schyot (T-54-son shakl) ochiladi, unga 

ish haqini hisob-kitob qilish uchun zarur barcha ma'lumotlar kiritiladi. 

Oy  tugagach,  tabelchi  yoki  bunga  vakolatli  boshqa  shaxs  tomonidan 

rasmiylashtirilgan  ish  vaqtini  hisobga  olish  tabeli  (T-12-son,  T-13-son  shakllar) 

buxgalteriyaga  topshiriladi.  Tabelda  tabel  raqami,  F.I.Sh.,  ishlangan  soatlar  soni, 

dam olish kunlari, turli sabablarga ko`ra ishga chiqilmagan kunlar soni ko`rsatilgan 

holda barcha xodimlarning ro`yxati aks ettiriladi. 

Buxgalteriya boshlang`ich  tabel hisobi  ma'lumotlari  asosida  20     -  yil aprel 

oyi uchun ish haqini hisoblab chiqaradi. Besh kunlik ish haftasi deyilganda, aprel 

oyida 22 ish kuni hisoblanadi. Xodim 15  - apreldan ishga qabul qilinganligi bois, 

agar  ishga  chiqmagan  kunlar  bo`lmasa,  u  mazkur  oyda  20  ish  kuni  ishlagan 

bo`ladi. 

20   - yil aprel oyi uchun hisoblab yozilgan ish haqi summasi 454550 so`mni 

(500000 : 22 x 20) tashkil qiladi (8.3-jadval). 

8.3-jadval 

20   -  yil aprel oyi uchun hisob-kitob varag`i 

 

Axmedov A.B. Tabel raqami – 234,  buxgalter              Maoshi 50000-00 

 

To`lov turi 

 

oy 

bo`lim 

kunlar 

soatlar 

summa 

kod 

nomi 

hisoblab 

yozildi  

ushlab 

qolindi  

01 

 

Asosiy ish haqi  

4 

1 

20 

0.0 

454550-00 

 

 

201 

 

Daromad soligi 

 

4 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

95109-15 

 

229 

 

Jamg`arib 

boriladigan Pensiya 

jamg`armasiga  

4 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4545-50 

 

 

 

JAMI: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

454550-00 

 

109654-65 

 

 

 

TO`LANDI: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

344896-30 

 

 

 

OLDIM  

 

 

Buxgalter A.N.Petrova 

 

imzo  

Auditorlik  tekshiruvi  jarayonida  auditor  mazkur  xojalik  operatsiyasiga 

buxgalteriya provodkasi to`g`ri berilganligiga e'tibor berishi kerak.  21-son BHMS 

ga muvofiq quyidagicha provodka berilishi nazarda tutilgan (8.4 -jadval). 

8.4-jadval 

Mehnatga haq to`lash bo`yicha xojalik operatsiyalarini buxgalteriya hisobida 

aks ettirish 

                                                 

1

 Shu erda , 83-modda. 

2

 Shu erda , 73-modda 

---

281 

 

T/R 

 

Xojalik operatsiyasining mazmuni 

Summa, 

sum 

Schyotlar 

korrespondensiyasi 

Debet 

Kredit  

1. 

Buxgalterga ish haqi hisoblab yozildi 

454550 

9420 

6710 

2. 

Ish haqidan daromad solig`i ushlandi 

95109,15 

6710 

6410 

3. 

Ish haqidan sug`urta badali ushlandi 

1136,38 

6710 

6520 

4. 

Jamg`arib boriladigan pensiya jamg`armasiga 

hisoblandi 

4545,50 

6710 

6520 

5. 

Kassadan ish haqi summasi to`landi 

344896,65 

6710 

5010 

«Har bir xodimni unga tegishli davrda to`lanishi lozim bo`lgan ish haqining 

tarkibiy  qismlari,  olib  qolingan  ushlanmalar  miqdori  va  asoslari,  shuningdek 

to`lanadigan umumiy pul summasi haqida yozma shaklda xabardor qilish lozim» 

Ish  haqi  hisob-kitobi  hamda  to`lanishi  hisob-kitob-to`lov  qaydnomalari  (T-

49-son shakl) yoki alohida hisob-kitob va to`lov qaydnomalarida (T-51-son, T-53-

son shakllar) amalga oshiriladi. 

Ishlab chiqarishning mavsum davomida bir tekisda davom etmasligi hamda 

boshqa  holatlar  (ko`pchilik  ishlovchilar  yoz  oylarida  ta'tilga  ketadi)  munosabati 

bilan ishchilarga mehnat ta'tili bir maromda berilmaydi. 

Auditor ishlab chiqariladigan mahsulot tannarxini to`g`ri aniqlash uchun yil 

davomida ta'tillarga haq to`lash bo`yicha xarajatlarni bir maromda kiritib borishni 

ta'minlash  zarurligiga  alohida  e'tibor  berishi  kerak.  Mehnat  ta'tili  vaqtiga 

to`lanadigan  ish  haqi  xarajatlarini  har  oyda  mahsulot  tannarxiga  belgilangan 

miqdorda kiritib borish zarur. Buning uchun mehnat ta'tiliga to`lanadigan ish haqi 

mahsulot tannarxiga   yil   davomida bir maromda o`tkazilishini ta'minlash uchun 

har  oyda  ma'lum  miqdordagi  mablag`  korxona  tomonidan  zaxira  qilib  borilishi 

kerak. 

Jamg`arib boriladigan pensiya ta'minotiga o`tkazmalar bo`yicha quyidagicha 

(8.5-jadval) buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi.  

8.5-jadval 

Jamg`arib boriladigan pensiya hisobraqamiga o`tkazmalar bo`yicha 

buxgalteriya yozuvlari 

T/

R 

Xojalik operatsiyalarining mazmuni 

Schyotlar korrespondensiyasi 

Debet 

Kredit 

1.  Daromad hisoblab yozilgan 

2010, 2310  

va boshqa schyotlar 

6710 

2.  Jismoniy shaxslar daromadiga soliq hisoblab yozilgan 

6710 

6410 

3.  Jamg`arib boriladigan hisobvaraqqa 1 % aks ettirildi 

6410 

6530 

4.  Jamg`arib boriladigan pensiya badalini Xalq banki 

hisobraqamlariga o`tkazish aks ettirildi 

6530 

5110 

5.  Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliq 

summasi budjetga o`tkazildi 

6410 

5110 

 

Ishbay ishchilarning ishlab chiqarish hisobini tashkil etish va nazorat qilish 

hamda ish haqini hisoblash bo`yicha audit o`tkazganda auditor dastlabki hujjatlar, 

ya'ni: naryadlar, marshrut haritalar, yo`l varaqalar, ish mahsuliga oid qaydnomalar, 

bajarilgan ishlar bo`yicha dalolatnomalar va boshqalarni, korxonada ish mahsullari 

---

282 

 

va  ishbay  haqlar  ishlab  chiqilganligi  va  tasdiqlanganligini,  dastlabki  hujjatlarda 

barcha tegishli rekvizitlar mavjud ekanligini tekshirishi lozim. 

Vaqtbay  mehnatga haq to`lashda tarif stavkalar  va  kontraktlar  sharti to`g`ri 

qo`llanilganligi  tekshiriladi.  Ish  vaqtidan  foydalanilganligi  to`g`risidagi  tabellar, 

naryadlar  va  ish  haqini  hisoblash  bo`yicha  boshqa  hujjatlarni  tekshirganda  ularga 

uydirma  (soxta)  shaxslar  kiritish  hollari  mavjudligi  aniqlanadi.  Buning  uchun 

naryadlarni berilgan sanasi bo`yicha tahlil qilish, naryaddagi va ish vaqtini hisobga 

olish  tabellardagi  ishchilar  familiyalarini  xodimlar  bo`limidagi  shaxsiy  tarkibni 

hisobga  olish  ma'lumotlari  bilan  solishtirish  lozim.  Dastlabki  hujjatlar  bo`yicha 

avval to`langan summalar qayta hisoblanganligi, aynan bir shaxslar familiyalari bir 

necha  marotaba  turli  hisob-kitob-to`lov  qaydnomalariga  kiritilganligi  holatlari 

tekshiriladi. 

Korxona  xodimlarining  shaxsiy  tarkibida  bo`lmagan  va  qisqa  muddat 

ishlagan  shaxslarga  yozilgan  naryadlar  hamda  sifatsiz  ishlarni,  yaroqsiz 

mahsulotlarni  tuzatish  bo`yicha  naryadlar  alohida  diqqat  bilan  tekshiriladi. 

Dastlabki  hujjatlar  va  hisob-kitob  qaydnomalarini  tekshirganda  arifmetik  hisoblar 

to`g`riligiga katta e'tibor qaratiladi. 

Auditorlik  tekshiruvi  vaqtida  xodimlarni  rag`batlantirishga  qaratilgan  turli 

to`lovlar,  ya'ni:  ma'lum  bir  davrda  ishlaganligi  natijasiga  ko`ra  mukofotlar, tovon 

tavsifidagi  ish  vaqtidan  tashqari  yoki  tunda  ishlaganligi  uchun  qo`shimcha  to`lov 

va  ustama  haqlar,  ishlamagan  vaqt,  mehnat  ta'tili,  vaqtinchalik  mehnatga 

qobiliyatsizlik 

va 

boshqalar 

uchun 

to`lovlar 

hujjatlarda 

to`g`ri 

rasmiylashtirilganiga  alohida  e'tiborni  qaratishi  lozim.  Bunda  auditor  har  bir 

korxonada  ichki  moddiy  rag`batlantirish  va  turli  qo`shimcha  to`lovlar  va 

mukofotlarni  hisoblash  to`g`risida  ichki  Nizom  ishlab  chiqilgan  va  tasdiqlangan 

bo`lishi  kerakligini  unutmasligi  zarur.  Mukofotlarni  hisoblash  rahbar  buyrug`i 

bilan  rasmiylashtirilishi  va  mukofotlash  to`g`risidagi  ichki  Nizomning 

tamoyillariga muvofiq bo`lishi lozim. 

O`rtacha  ish  haqiga  asoslangan  hisoblar  to`g`riligini  tekshirganda  o`rtacha 

ish  haqi  to`g`ri  belgilanganligini  aniqlash,  undan  keyin  esa,  turli  to`lovlar  to`g`ri 

hisoblanganligini  tekshirish  kerak.  Aniqlangan  kamchilik  va  xatolar  bo`yicha 

buxgalter tegishli tuzatishlarni kiritishi lozim. 

 

---

283 

 

---

284