Amaliy audit

8-MAVZU. XODIMLAR BILAN MEHNATGA XAQ TO’LASH 

BO’YICHA MUOMALALARI AUDITINING USLUBI 

 

1. Auditning maqsadi, ma'lumot manbalari. Buxgalteriya hisobi va ichki 

nazorat tizimi holatini tekshirish 

Tashkiliy-huquqiy  shakllaridan  qat'iy  nazar  korxonalardagi  mehnat  jarayoni 

ishtirokchilari  (xodimlar  va  ish  beruvchilar)  o`rtasidagi  munosabatlarni  tartibga 

soluvchi  respublika  mehnat  qonunchiligining  asosiy  hujjati  O`zbekiston 

Respublikasining  Mehnat  kodeksi

1

  (O`zR  MK)  hisoblanadi.  Unda  xodimlarning 

asosiy mehnat huquqlari belgilangan. 

«Har bir xodim: 

- 

o`z  mehnati  uchun  qonun  hujjatlarida  belgilangan  eng  kam  oylik  ish 

haqidan oz bo`lmagan miqdorda haq olish; 

- 

muddatlari  chegarasi  belgilangan  ish  vaqtini  o`rnatish,  bir  qator 

kasblar  va  ishlar  uchun  ish  kunini  qisqartirish,  har  haftalik  dam  olish  kunlari, 

bayram  kunlari,  shuningdek  haq  to`lanadigan  yillik  ta'tillar  berish  orqali 

ta'minlanadigan dam olish; 

- 

xavfsizlik va gigiyena talablariga javob beradigan sharoitlarda mehnat 

qilish; 

- 

kasbga tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish; 

- 

ish  bilan  boqliq  holda  sog`ligiga  yoki  mol-mulkiga  yetkazilgan 

zararning o`rnini qoplash; 

- 

kasaba  uyushmalariga  hamda  xodimlar  va  mehnat  jamoalarining 

manfaatlarini ifoda etuvchi boshqa tashkilotlarga birlashish; 

- 

qariganda,  mehnat  qobiliyatini  yo`qotganda,  boquvchisidan  mahrum 

bo’lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa xollarda ijtimoiy ta'minot olish; 

- 

o`zining  mehnat  huquqlarini  himoya  qilish,  shu  jumladan  sud  orqali 

himoya qilish va malakali yuridik yordam olish; 

- 

jamoalarga  doir  mehnat  nizolarida  o`z  manfaatlarini  quvvatlash 

huquqiga egadir»

2

.  

Audit jarayonida auditor, ayrim korxona darajasida ishga haq to`lash va ish 

beruvchi  bilan  xodim  o`rtasidagi  ijtimoiy-mehnat  munosabatlarini  tartibga  solish 

unda qabul qilingan ichki me'yoriy hujjatlar-mehnat shartnomalari asosida amalga 

oshirilganligi,  ular  korxona  rahbariyati  tomonidan  mehnat  jamoasi  vakillari 

ishtirokida ishlab chiqilganligiga alohida e'tibor berishi lozim. 

Mehnat shartnomalari

3

: 

- 

ish beruvchi bilan mehnat jamoasi vakil qilgan shaxs o`rtasida (jamoa 

shartnomasi); 

- 

ish beruvchi va ayrim xodimlar o`rtasida (mehnat shartnomasti, to`liq 

moliyaviy mas'uliyat haqidagi shartnoma) tuzilishi mumkin. 

- 

quyidagilar ish beruvchilar bo`lishi mumkin: 

                                                 

1

 O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi. O’zR. 1995-yil 21-dekabrdagi Qonuni bilan tasdiqlangan va 1996-

yil 1-apreldan amalga kiritilgan. 

2

 Shu erda , 16-modda. 

3

 Xasanov N., Xaydarov Ch. va boshq. Korxonalarda ish haqi.  - T.: 2004, 4-b. 

---

275 

 

- 

korxonalar,  shu  jumladan,  ularning  alohida  tarkibiy  bo`linmalari  o`z 

rahbarlari timsolida; 

- 

mulkdorlarning  o`zi  ayni  bir  vaqtda  rahbar  bo`lgan  xususiy 

korxonalar; 

- 

o`n  sakkiz  yoshga  to`lgan  ayrim  shaxslar  qonun  hujjatlarida  nazarda 

tutilgan hollarda. 

- 

Ish beruvchi: 

- 

korxonani  boshqarish  va  o`z  vakolatlari  doirasida  mustaqil  qarorlar 

qabul qilish; 

- 

qonun  hujjatlariga  muvofiq  yakka  tartibdagi  mehnat  tuzish  va  bekor 

qilish;  

- 

mehnat  shartnomasida  shart  qilib  ko`rsatilgan  ishni  lozim  darajada 

bajarishni xodimdan talab qilish; 

- 

o`z  manfaatlarini  himoya  qilish  uchun  boshqa  ish  beruvchilar  bilan 

jamoat birlashmalari tuzish va bunday birlashmalarga a'zo bo`lish huquqiga egadir.  

«Mehnat haqidagi kelishuvlar va shartnomalarning xodimlar ahvolini mehnat 

to`g`risidagi  qonunlar  va  boshqa  me'yoriy  hujjatlarda  nazarda  tutilganiga 

qaraganda  yomonlashtiradigan  shartlari  haqiqiy  emasligi  kafolatlangan»

1

.  Ularni 

qo`llash  mehnat  qonunchiligini  buzish  hisoblanadi.  Masalan,  «agar  ish  beruvchi 

xodimga  ish  vaqtidan  tashqari  ishlagani  uchun  qonunchilikda  belgilangan  ustama 

haqni»

2

  to`lamagan  taqdirda  xodim  o`z  qilgan  mehnati  uchun  ish  beruvchidan 

O`zR  MK  da  belgilab  qo`ygan  tartibda  va  hajmda  hisoblashishni  talab  qilishga 

haqli.  Ish  beruvchi  haq  to`lashdan  bosh  tortsa  xodim  kasaba  uyushmasi  vakillik 

organi  (yoki  korxona  xodimlar  tomonidan  saylanadigan  boshqa  biror  organ)  yoki 

sudga murojaat qilish huquqiga ega. 

Jamoa  shartnomasi  -  korxonada  ish  beruvchi  bilan  xodimlar  o`rtasidagi 

mehnatga  oid,  ijtimoiy-iqtisodiy  kasbga  oid  munosabatlarni  tartibga  soluvchi 

asosiy  me'yoriy  hujjatdir.  Uning  shartlari  mehnat  jamoasi  a'zolari  uchun  ham, 

xodimlar  uchun  ham  majburiy  hisoblanadi.  Jamoa  shartnomasining  predmeti 

mehnat  va  unga  haq  to`lash  shartlari,  mehnat  jamoasi  a'zolariga  ijtimoiy  uy-joy-

maishiy  va  tibbiy  xizmat  ko`rsatish,  ish  beruvchi  tomonidan  beriluvchi  kafolatlar 

va imtiyozlar hisoblanadi. 

Jamoa  shartnomasi  xodimlar  tomonidan  kasaba  uyushmalari  yoki  o`zlari 

vakolat  bergan  boshqa  vakillik  organ  -  orqali,  ikkinchi  tarafdan  -  bevosita  ish 

beruvchi yoki u vakolat bergan vakillar tomonidan tuziladi.  

Tekshiruv  o`tkazishni  boshlashdan  avval  auditor  korxonada  mehnatga  haq 

to`lashning qanday shakllari va tizimlari qo`llanilishi, xodimlar jadvali, mehnatga 

haq  to`lash  va  mukofotlash  to`g`risida  ichki  nizomlar,  jamoa  shartnomasi 

mavjudligi,  mehnatga  haq  to`lash  hisobi  qanday  tashkil  etilganligi,  ushbu  hisob 

bo`limi  komputerlashganligi  va  boshqalarni  aniqlashi  lozim.  Test  savolnomasini 

o`tkazish bo`yicha namunaviy savollar ro`yxati 8.1-jadvalda keltirilgan. 

 

                                                 

1

  O’zR Mehnat kodeksi. 5-modda. 

2

  Shu erda, 157-modda. 

---

276 

 

8.1-jadval