|
Бола сезгисининг асосий турлари ва унинг ривожланиши ва идроки.
Бола тараққиётининг дастлабки биринчи йилида идрок ривожланиши
йўли анча мураккабдир. Бу давр мобайнида жуда кўп ўзгаришлар рўй беради,
биринчи ўринда бу ўзгаришлар сезгирлик соҳасида содир бўладиган
ривожланишга тааллуқлидир.
Баъзи хориж психологлари 5 ёшдан 7 ёшгача бўлган болалар шаклни
фарклашга жуда ожизлар ва улар предметни идрок қилишда одатда рангига
таянадилар. А.А.Люблинская ва Н.Х.Швачкинлар болаларда олиб борган
тадқиқотларда ҳатто кичик боғча ёш давридаги болалар ҳам таниш,
предметларни идрок қилишда, шаклга - предметнинг мазмун ва моҳиятидан
ажралмас бўлган бирор бир белгисига асосланадилар, деган хулосага
келадилар. Бироқ шаклни ажратиб, мавҳумлаштиришни бунчалик тез бажара
олмайди.
Кичик боғча ёш давридаги бола геометрик шаклни идрок қила туриб
одатда уни бирор бир предмет билан ўхшатади (квадратни кўпинча "дераза",
"кубик" ва б. деб, айланани - "копток", "ғилдирак" каби номлайди).
Ўрта ва катта боғча ёшидагилар дуч келган шаклни фарқлаш эҳтиёжини
сезадилар. Улар кўпинча предмет нимага ўхшаши ва уларда мавжуд
тушунчалар орасидаги бошқа турли шакллардан нимаси билан фарқланишини
аниқлашга уринишади.
Вақтни идрок қилиш болалар учун анча қийинчиликни ўйғотади ва буни
тушуниш ҳам мумкин. Ахир вақт кўргазмали шаклга эга эмас, ўтиб кетувчи,
қайтарилмас, уни идрок қилиш субъектив ҳолатга боғлиқ ҳамда шахсий
характерга эга.
Сутка қисмларидан болалар эрталаб ва кечқуринни осонроқ, тун ва кунни
эса бироз қийналиб идрок қилишади. Дастлаб бола вақтнинг сифат белгиларига
асосланиб, кетма-кетликда ва систематик тарзда кечадиган ҳодиса, фаолиятлар
ҳисобига, кун тартибига қараб (эрталаб - "бу нонуштагача", кун - "куннинг
ўртаси, яъни тушлик вақти", кечқурун онам ишдан чиқиб мени олиб кетадиган
пайти") мўлжал оладилар.
Кўпинча илк ёш ва кичик боғча ёш даврида вақтни мўлжаллашдаги
хатоликлар билан боғлиқ чалкашликлар содир бўлади.
Ҳафта кунларини тартибсиз тарзда ўзлаштирадилар. Боғчага борувчи
катта ёшдагилар «Ҳафта кунларидан қайси бирларини биласан?" деган саволга
кўпинча шанба, якшанба ва душанбага нисбатан – эмоционаллик ҳолати
йўқори, улар учун алоҳида аҳамиятга эга бўлган кунларни аташадилар (шанба
ва якшанбани - оила аъзолари билан бирга ) ўтказадилар, душанба - яна
дўстлари, тарбиячи, табиат бурчагидаги ҳайвонлар билан учрашувни кутаётган
боғчага берадилар).
Ҳозирги замон ҳақидаги тушунчалар болаларда эрта шаклланишни
бошлайди, ўтган замон ҳақидаги тушунчалар эса ҳали аниқ эмас (айниқса
кичик боғча ёшдагиларда).
Бироз кечроқ болалар мақсадли ҳаёт учун катта аҳамиятга эга бўлган
келгуси замонни ўзлаштиришни бошлайдилар. Эртанги кунга назар ташлаш,
режаларни тузиш "эртанги кун"ни, келажакни англамай туриб уни ажратиш
мумкин эмас.
Келгуси замон ҳақидаги элементар тушунчаларнинг шаклланиши
ҳаётининг учинчи йилига, яъни "қиламан", кейинчалик эса янада аниқроқ
бўлган "кейин", "эртага", "сал туриб" каби сўзларнинг пайдо бўлиш даврига
тўғри келади.
Психологлар боладаги вақт ва фазони идрок қилишдаги умумийликни
эътироф қиладилар. Махсус тадқиқотлар тушунчалардаги умумийлик боланинг
дунёни ягона вақтли-фазовий комплексда акс эттира олиш қобилиятига эга
эканлигидандир, деган фикрга асосланадилар.
Рус
психологлари
бадиий
идрокнинг
ривожланиши
шахс
ривожланишининг натижаси сифатида кўришади. У инсонга туғма равишда
берилмайди. Бола санъат асарини айнан шу тарзда дарҳол идрок қила олмайди,
ривожланишнинг дастлабки поғоналарида бола учун унга нисбатан ҳаракатли
(расмдаги тасвирни болалар ушлаб, пайпаслаб кўрадилар, уни ушлаб кўрадилар
ва ҳоказо). Бироқ бадиий идрокнинг илк куртаклари боғча ёш даврида намоён
бўла бошлайди.
Таълим ва тарбия ушбу инсонга хос бўлган қобилиятларнинг
ривожланишида ҳал қилувчи ролни ўйнайди.
Француз психологи А.Бине ва немис психологи В.Штерн болалар
томонидан расмларни идрок қилишнинг гуёки бир-бирини тўлдирувчи ва
мазкур тартибдагина содир бўлувчи босқичларини ишлаб чиқадилар. А.Бине
идрокнинг қуйидаги босқичларини ажратади:
1)
предметларни тарқоқ тарзда ҳисоблаш (3 ёшдан 7 ёшгача);
2)
расмдаги предметлар орасидаги алоқани илғаган тарзда таҳлил
қилиш босқичи (7 ёшдан 11-12 ёшгача);
3)
расмни бутунлай тарзда таҳлилий идрок қилиш босқичи (ўсмирлик
давридан). Шунга ўхшаш босқичларни В.Штерн ҳам эътироф этган.
Эстетик идроки боланинг турли хил бадиий ҳамда кундалик фаолияти
давомида ривожланади. Катталар томонидан тўғри тарзда раҳбарлик қилиши
боғча ёш давридаёқ эстетик идрокнинг анча юқори даражага кўтарилишига
олиб келади.
Инсонни инсон томонидан идрок қилиш каби мураккаб бўлган психик
жараён идрок қилувчининг ўзининг ривожланиши билан баробар тарзда унинг
мулоқотдаги эҳтиёжининг ўзгаришида, билишида ҳамда меҳнатда шаклланади.
Ҳаётининг биринчи ойи охири, иккинчи ойининг бошида бола катталарни ўраб
тўрган муҳитдан ажралади, дастлаб жилмайиш билан, кейинчалик унга
нисбатан жонланиш комплекси билан. Ушбу ижтимоий- перцептив жараён
гўдаклик ва илк болалик даврида фаол тарзда ривожланади. Боғча ёш даврида
инсонни идрок қилиши фаол тарзда шаклланишда давом этади. Буни эса янги
фаолият турларини (айниқса жамоа) бола томонидан ўзлаштирилиши, мулоқот
доирасининг кенгайиши ва носитуатив шахсий мулоқотнинг пайдо бўлиши
тақазо этади. Бола томонидан инсонни акс эттиришнинг фаол шакли бу
ўйиндир. Унда бола ўз яқинларининг образларини яратади. Айниқса, боланинг
тасвирий ижоди инсонни идрок қилишнинг яққол намунасидир. Боланинг
қандай кишиларни тасвирлаб беришига, уларнинг образларини қай тарзда очиб
чиқишига қараб маълум бир маънода боланинг уларга нисбатан муносабатига
баҳо беришимиз, инсондаги нимадан осон таъсирланади, нимага кўпроқ
диққатини қаратади каби саволларга жавоб топишимиз мумкин.
Do'stlaringiz bilan baham: |
