Altiyev a. S yerdan foydalanish iqtisodiyoti toshkent-2019

6.2-rasm. Mahsulotni takror ishlab chiqarish siklidagi qishloq xo‘jalik ishlab 
chiqarishining asosiy omillari
 
Меҳнат 
Сув 
Капитал 
Иқтисодий маҳсулот 
Ер
 
Р 
Р 
Р 
В
к
к
к 
Р 
В 
В 
В 
И 
А 
Т 
 
Жамғарма 
фонди 
И
ч
 

---

111 
Qishloq xo‘jaligiga oid bo‘lmagan iqtisodiy mahsulotni takror ishlab 
chiqarishda yerning roli qishloq xo‘jaligiga nisbatan passivroq. Bunda ham yer 
ishlab chiqarish omili sanalsa-da, eng muhim omil sifatida qayd etilmaydi. 
Sanoat ob’ektini qurish uchun yer maydoni (yerni taqsimlash davri –
T
), 
sanoat inshootlari va ishlab chiqarish binolariga moslashtiriladi, bu o‘rinda yer 
ishlab chiqarish vositasi rolini o‘ynaydi. Mahsulotni ishlab chiqarish davrida (
Ich
) 
yer resurs sifatida iste’mol etiladi (resurslarning boshqa turlari kabi). Bundan keyin 
taqsimlash, ayirboshlash va mahsulotni iste’mol qilish davrlari keladi. Mahsulotni 
“iste’mol etish” davrida ishlab chiqarishning yerdan tashqari, barcha omillarining 
takror ishlab chiqarilishi amalga oshadi. Undan so‘ng kapitalning taqsimoti, 
shunga muvofiq, yerdan tashqari, barcha resurslarning ham taqsimoti yuz beradi. 
Sanoatda mahsulotni takror ishlab chiqarishning har bir yangi siklida yerning 
takror ishlab chiqarilishi va taqsimlanishi amalga oshmaydi, mazkur ob’ekt o‘z 
faoliyatini to‘liq o‘tab bo‘lganidan keyingina bajariladi. Shunday qilib, sanoatda 
yerning takror ishlab chiqarish sikli muddati mahsulotni takror ishlab chiqarish 
sikllari yig‘indisiga teng (YRS), ya’ni: 
ич
ич
Ц
t
n
NЦ
ЕРЦ
*
*


(6.1) 
bu yerda: 
YRS – yer resurslarini takror ishlab chiqarishning to‘liq sikli; 
S
ich
– mahsulotni takror ishlab chiqarishning to‘liq sikli; 
N – mahsulotni to‘liq takror ishlab chiqarishning barcha sikllari; 
n – bir yildagi mahsulot to‘liq takror ishlab chiqarish davrlarining miqdori; 
t – ob’ekt faoliyat yuritadigan yillar miqdori. 
Yangi iqtisodiy sharoitlarda yerning takror ishlab chiqarish sikli ob’ektning 
rekonstruksiyasi yoxud yo‘q qilinib, o‘rniga mazkur yer maydonida yangidan 
ob’ekt qurilishi bilan boshlanadi. Avvalgi yer maydonida ob’ekt rekonstruksiya 
qilinganida, yerdan samaraliroq foydalanish imkonini beruvchi, avvalgisidan 
kuchliroq uskunalar joylashtiriladi yoxud avvalgi quvvatga ega uskunalar 

---

112 
joylashgan yer maydoni qisqartiriladi. Shu tariqa, siklning uchinchi davri – yerning 
takror ishlab chiqarilishi yangi ob’ekt qurilishi jarayonida yoki mavjud ob’ekt 
rekonstruksiyasi vaqtida amalga oshiriladi. 
Konchilik sanoatida yerni ishlab chiqarish iste’moli vaqti tog‘ jinslarini 
takror ishlab chiqarish sikllari vaqtiga mos keladi, yerning takror ishlab 
chiqarilishiga esa, buzilgan yerlarning rekultivatsiyasi muvofiq keladi. Transport 
sohasida birinchi davr qurilish uchun yer maydonining ajratilishini o‘z ichiga olsa, 
ikkinchi davrda yerdan foydalanish vaqti ob’ekt rekonstruksiyasi tugaguniga qadar 
yoki faoliyat to‘xtaguniga qadar amalga oshiriladigan takror ishlab chiqarish 
sikllari vaqtiga mos keladi. Yerni takror ishlab chiqarish davri ob’ektni qayta 
rejalashtirish yoki boshqa bir ob’ektga moslashtirish uchun yer maydonini 
kengaytirish yoki qisqartirishni o‘z ichiga oladi. Shuning uchun ham ishlab 
chiqarish ob’ektlarining faoliyat muddatlari uzoq bo‘lgani sababli, yerning takror 
ishlab chiqarish sikllari ham shunga muvofiq uzoq muddatli bo‘ladi. 
Yuqorida aytilganlardan shunday xulosa chiqadiki, iqtisodiy mahsulotni 
takror ishlab chiqarishda yer ishlab chiqarishning zarur vositasi bo‘lib, turli 
sohalarda turli darajada rol o‘ynaydi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotini takror ishlab 
chiqarishda eng asosiy ishlab chiqarish vositasi sanaladi, ishlab chiqarishning 
boshqa omillari iste’moli yer bilan bog‘liq ravishda rejalashtiriladi. Qishloq 
xo‘jaligiga oid bo‘lmagan mahsulotni takror ishlab chiqarishda yer nisbatan 
kamroq rol o‘ynaydi, ishlab chiqarishning boshqa omillarini rejalashtirish yer bilan 
bog‘liq bo‘lmaydi, biroq, bu o‘rinda ham yer ishlab chiqarish vositasi rolida 
namoyon bo‘ladi. Ijtimoiy sohalarda yer amaliyotlar bajariladigan makon sifatida 
namoyon bo‘ladi, uning takror ishlab chiqarish to‘liq sikli ijtimoiy ob’ekt (tibbiyot 
muassasasi, maktab, turar joy va h.k.) faoliyati muddati bilan teng bo‘ladi. 
Yer resurslaridan foydalanish sikli o‘z xususiyatiga ega bo‘lib, har bir takror 
ishlab chiqarish sikli uchta davrdan iborat bo‘ladi. Har uchala davr ham yerdan 
foydalanish samaradorligini amalga oshirish manbai bo‘lib, yer resurslaridan 
foydalanishning barqarorligiga erishish uchun ularni albatta inobatga olish kerak. 

---

113 
Hozirgi vaqtda mamlakat qishloq xo‘jaligida yerdan foydalanishning mavjud 
tizimi uchun yerning tugallanmagan takror ishlab chiqarish sikli xos bo‘lib, unda 
iste’mol etilgan yer unumdorligi to‘liq takror ishlab chiqarilmayapti va yerning 
sifati hisobiga iqtisodiy mahsulot kengaytirilgan takror ishlab chiqarishi mavjud 
emas.
Sug‘oriladigan yerlarni takror ishlab chiqarish to‘liq siklining samaradorligi 
siklga kiruvchi uchala davrning umumiy samaradorligining yig‘indisini ifoda etadi: 
S
s 
= S
1
+ S
2
+ S
3 
= 

3
1
Cj
, (6.2)
bu yerda: j – yerdardan foydalanish to‘liq sikli davrlarining indeksi (j=1,2,3). 
Yerdan foydalanish tuzilshining samaradorligi (S
1
) ijobiy, nolga teng yoki 
salbiy bo‘lishi mumkin. Agar yerdan foydalanishning loyihaviy tuzilishining 
iqtisodiy va ekologik samarasi avvalgisidan yuqori bo‘lsa, uning samaradorligi 
ijobiy bo‘ladi, yoki aksincha. Birinchi davrning samaradorligi (6.2) formula 
yordamida aniqlanadi. Ushbu xulosa ikkinchi davr – sug‘oriladigan yerlardan 
bevosita foydalanish samaradorligi uchun ham xos (S
2
). Uchinchi davr 
samaradorligi (S
3
) meliorativ tadbirlarning normativda ko‘rsatilgan solishtirma 
sarf-xarajatlarni qisqartirishga bog‘liq. Uning miqdori 6.3 formula yordamida 
aniqlanadi: 
S
tich 
= Q
tichn 
– Q
ticha
= Q
tichn
* 
ΔB
*
R – Q
ticha * 
ΔB
*
R = (6.3) 
= ΔB
*
R(Q
tichn 
– Q
ticha
)
bu yerda: 
S
tich 
– tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish (meliorativ tadbirlar) 
ning samaradorligi; 
Q
tichn
– tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarishning normativ qiymati;
Q
ticha 
– tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarishning amaldagi qiymati;
ΔB – meliorativ tadbirlar hisobidan tuproq bonitet balining oshishi;
R – meliorativ tadbirlar o‘tkazilgan massiv maydoni.

---

114 
(6.2) ifodaning kengaytirilgan ko‘rinishini quyidagicha tasavvur etish 
mumkin: 
S
s 
= (D
1
– X
1
)
+ (D
2 
– X
2
)
+ (D
3 
– X
3 
), (6.4) 
bu yerda: 
D
1
, D
2
, D
3
– yerni takror ishlab chiqarish siklining 1-, 2- i 3- davrlarida
olinadigan daromad; 
X
1
, X
2
, X
3
– yerni takror ishlab chiqarish siklining 1-, 2- i 3- davrlaridagi 
sarf-xarajatlar (X
tich 
– takror ishlab chiqarish xarajatlari). 
Tuproqni ishlab chiqarish iste’molini hisobga olgan holda, kelgusida uning 
tiklanishga bo‘lgan talab ishdab chiqarish davrining 2 va 3 davrlari uzviy bog‘liq 
bo‘lib, siklning umumiy samaradorligiga ta’sir qiladi. Ushbu ta’sirning xususiyati 
iste’mol qilingan unumdorlik va bir yoki ikki (undan ortiq) to‘liq sikl mobaynida 
takror ishlab chiqarilgan unumdorlik nisbati bilan izohlanadi. Bir siklda iste’mol 
qilingan (ΔB
ist
) va takror ishlab chiqilgan (ΔB
tich
) tuproq unumdorligi nisbatlari 
mavjud: 
a) ΔB
ist 
> 0 va ΔB
tich 
= 0; 
b) ΔB
ist 
> 0 va ΔB
tich 
< ΔB
ist
;
v) ΔB
ist 
> 0 va ΔB
tich 
= ΔB
ist
; (6.5)
g) ΔB
ist 
> 0 va ΔB
tich 
> ΔB
ist 
. 
a) tuproq unumdorligi iste’mol qilindi, takror ishlab chiqarilishi esa amalga 
oshirilmadi, keyingi siklda barcha turdagi resurslar tiklansa-da, tuproq unumdorligi 
tiklanmaydi. Unumdorlikni takror ishlab chiqarish mavjud bo‘lmasa-da, C
dar
= X
tich 
= 0, u iste’mol qilingan (hosil olingan), shuning uchun 3 davr samaradorligining 1-
qismi salbiy bo‘ladi va qiymat ko‘rinishida meliorativ tadbirlarga ketgan sarf-
xarajatlarga teng bo‘ladi 3 davrning to‘liq samaradorligi quyidagini tashkil etadi: 
S
3 
= - X
tich
(6.6) 
takror ishlab chiqarish to‘liq siklining umumiy samaradorligi quyidagicha bo‘ladi: 
S
s 
= S
1 
+ S
2 
– X
tich
(6.7)

---

115 
Biroq, 3 davrining samaradorligi ikki tarkibiy qismdan iborat bo‘ladi: 
birinchisi iste’mol qilingan va takror ishlab chiqarilgan tuproq unumdorligi 
nisbatining qiymat ko‘rinishidagi ifodasi (S
1-3
); ikkinchisi – meliorativ 
tadbirlarning amaldagi sarf-xarajatlarining normativda ko‘rsatilgan sarf-
xarajatlardan past bo‘lishi (S
2-3
).
Tuproq unumdorligining takror ishlab chiqarilishi mavjud emasligini 
hisobga olib: 
S
dar 
= X
tich 
= 0, (6.8) 
Tuproq unumdorligi iste’moli amalga oshgan (hosil olingan), demak, 
siklning 3 davri samaradorligi salbiy bo‘ladi va qiymat ko‘rinishida tuproqning 
sarflangan unumdorligini tiklash uchun zarur meliorativ tadbirlarning sarf-
xarajatlariga teng bo‘ladi: 
S
1-3 
= -
S
dar 
= X
tich
yoki S
1-3 
= -
X
tich
(6.9)
Tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish mavjud bo‘lmaganida 
(meliorativ ishlar amalga oshirilmagan) samaradorlikning ikkinchi qismi nolga 
teng bo‘ladi. 
C
2-3 
= 0, (6.10)
davrning 3 davri quyidagi ifodaga teng bo‘ladi: 
S
3 
= - X
tich
(6.11) 
Tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish siklining to‘liq samaradorligi: 
S
s 
= S
1 
+ S
2 
– X
tich
(6.12)
b) tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarishning oddiydan past darajada 
bo‘lganida ifoda quyidagi ko‘rinishni oladi: 
ΔB
ist
> ΔB
tich
agar ΔB
tich 
> 0. (6.13) 
Ushbu vaziyatda siklning 3 davrida samaradorlik salbiy bo‘ladi va miqdoriy 
ko‘rsatkichi tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarishning oddiy turigacha 
etmayotgan bonitet ballarini to‘ldirish uchun sarflanadigan xarajatlar qiymatiga 
teng bo‘ladi.
ΔB
etmag 
= ΔB
ist
– ΔB
tich
(6.14) 

---

116 
Unda ushbu davr samaradorligi quyidagi ifodaga teng bo‘ladi: 
S
1-3 
= Q
tichoa
– Q
hos
va 
S
2- 3 
= Q
tichon
– Q
tichoa,
(6.15) 
bu yerda: 
Q
tichoa
– ishlab chiqarish omillarini takror ishlab chiqarishning amaldagi 
qiymati; 
Q
tichon
– ishlab chiqarish omillarini takror ishlab chiqarishning normativ 
qiymati; 
Q
hos
– olingan hosilning qiymati. 
Tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish sikli 3 davrining to‘liq 
samaradorligi quyidagini tashkil etadi: 
S
3 
= S
1-3 
+ S
2-3 
= (Q
tichoa 
– Q
hos
) + (Q
tichon 
– Q
tichoa
) = Q
tichon 
– Q
hos
(6.16)
Olingan hosilning qiymati (tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish 
oddiy darajadan past bo‘lganida) meliorativ ishlar qiymatidan kattaligini hisobga 
olgan holda, ushbu bosqichning samaradorligi salbiy bo‘ladi. Tuproq 
unumdorligini takror ishlab chiqarish to‘liq siklining yig‘indi ko‘rinishidagi 
samaradorligi quyidagiga teng bo‘ladi: 
S
s 
= S
1 
+ S
2 
+ (Q
tichon
– Q
hos
)
(6.17) 
v) tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarishning oddiy turida iste’mol 
qilingan tuproq unumdorligi takror ishlab chiqarilgan tuproq unumdorligi bilan 
teng bo‘ladi, ya’ni: 
ΔB
tich 
= ΔB
ist.
(6.18)
Yerdan samarali foydalanganligida va ishlab chiqarish rentabelligi sharoitida 
hosilning yalpi qiymati melioratsiya sarf-xarajatlaridan ortiq bo‘lishi kerak. 
SHunda takror ishlab chiqarish 3 davrining to‘liq samaradorligi quyidagicha 
bo‘ladi:
S
3
= S
1-3 
+ S
2-3 
= (Q
hos 
– Q
tichoa
) + (Q
tichon 
– Q
tichoa
) = Q
hos
+ Q
tichon 
– 2Q
tichoa
(6.19) 
Butun takror ishlab chiqarish siklining samaradorligi esa, quyidagi ifodaga 
teng: 
S
s 
= S
1
+ S
2 
+ (Q
hos
+ Q
tichon 
– 2Q
tichoa
)
.
(6.20) 

---

117 
g) Tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarishning kengaytirilgan 
uslubida: 
ΔB
ist 
> 0, ΔB
tich 
> ΔB
ist
yoki ΔB
tich 
= ΔB
ist 
+ΔB
qo‘sh.
(6.21) 
bu yerda: 
ΔB
qo‘sh.
– kengaytirilgan takror ishlab chiqarish natijasida tuproq bonitetiga 
qo‘shilgan unumdorlik. 
Demak, (6.16) ifodaga mos ravishda: 
S
1-3 
= Q
hos 
– Q
tichoa 
+ Q
qo‘sh.hos
(6.22) 
bu yerda:
Q
qo‘sh.hos
– tuproq bonitetiga qo‘shilgan unumdorlik hisobidan olingan 
qo‘shimcha hosilning qiymati.
Tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish sikli 3 davrining to‘liq 
samaradorligi quyidagiga teng: 
S
3 
= S
1-3 
+ S
2-3 
= (Q
hos
– Q
tichoa
) + Q
qo‘sh.hos 
+ (Q
tichon
– Q
tichoa
) = Q
hos 
+ Q
qo‘sh.hos 
+ 
Q
tichon 
– 2Q
tichoa
(6.23) 
Ushbu holatda tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish siklining 
samaradorligi quyidagini tashkil qiladi: 
S
s 
= S
1 
+ S
2
+ (Q
hos 
+ Q
qo‘sh.hos.
+ Q
tichon 
– 2Q
tichoa
)
.
(6.24) 
Hosil bo‘lgan (6.12), (6.17), (6.20) va (6.24) ifodalar qishloq xo‘jaligida 
tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish samaradorligini (so‘m/ball*ga) aks 
ettiradi. Siklning to‘liq samaradorligini aniqlash uchun solishtirma samaradorlikni 
takror ishlab chiqilgan ballar va maydon hajmiga ko‘paytiriladi: 
S
s
= (S
1 
+ S
2 
+ S
3 *
B
) R
ga
(6.25) 
(6.25) ifoda sug‘oriladigan yerlar tuproq unumdorligini takror ishlab 
chiqarish siklining umumiy samaradorligini o‘zida aks ettirib, mahsulot ishlab 
chiqarish va tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish sarf-xarajatlarini ham 
hisobga oladi. Mahsulot ishlab chiqarish va tuproq unumdorligini takror ishlab 
chiqarish sikli sarf-xarajatlari xo‘jalik ichki va xo‘jaliklararo miqyosda o‘tkazilgan 

---

118 
meliorativ tadbirlar, sug‘orish suvlarini keltirish, normadan ortiq foydalanilgan suv 
sarf-xarajatlarini o‘z ichiga oladi, ya’ni sug‘oriladigan yerdan foydalanishda bozor 
tamoyillari amalga oshiriladi. (6.25) ifodaning kengaytirilgan ko‘rinishi 
sug‘oriladigan yerlar tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish sikli 
samaradorligining matematik modelidir. 
Sug‘oriladigan yerlardan foydalanishda tuproq unumdorligini takror ishlab 
chiqarish siklining umumiy samaradorligini belgilash bo‘yicha hisob-kitoblarni 
paxtachilikka yo‘naltirilgan fermer xo‘jaliklari misolida ko‘rib chiqamiz. Misol 
uchun, tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish siklining 1 davri samaradorligi 
faqat potensialda bo‘lib, amalga oshirilishini kutmoqda. Lekin, u yerlardan 
tadbirkorlik bilan foydalanilganda ko‘proq paxta xom ashyosi, boshoqli ekinlar 
(sulini beda bilan almashlab ekishni ham hisobga olgan holda) dan ko‘proq hosil 
olish imkoniyatini yaratadi. Tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish siklining 
2 bosqichi samaradorligi ishlab chiqarish sarf-xarajatlari solishtirma qiymatining 
qisqarishi va sug‘oriladigan yerlardan foydalanishning umumiy va solishtirma 
qiymatining ortishini ham o‘z ichiga oladi. Sug‘oriladigan haydaladigan yerlar 
uchun tavsiya etilgan “D” ssenariysi bo‘yicha umumiy daromad 330,2 mlrd 
so‘mdan to 1250,8 mlrd so‘mgacha, solishtirma daromad esa 1 ga ekinzor yerlarga 
– 111,5 ming so‘m/ga dan 437,7 ming so‘mgacha, ya’ni 3 martaga ko‘payadi. 
Jumladan, paxta bo‘yicha daromadlar 125,9 ming so‘m/ga dan to 274,8 ming 
so‘m/ga gacha ortadi. Qishki boshoqli ekinlar (bug‘doy) bo‘yicha esa – 131,5 ming 
so‘m/ga dan 200,1 so‘m/ga miqdorgacha ortishi kuzatiladi. 
Sug‘oriladigan yerlardan foydalanish tuproq unumdorligini takror ishlab 
chiqarish sikli 3 davri samaradorligi xo‘jalik ichki sug‘orish va kollektor 
tarmoqlarini tozalash bo‘yicha sarf-xarajatlar va yer solig‘ini ham o‘z ichiga oladi, 
oqibatda salbiy natija beradi. 
O‘rganilayotgan yer maydonlarida tuproq unumdorligini takror ishlab 
chiqarish siklining 3 davrida sarf-xarajatlar 179,2 mlrd.so‘mni, solishirma – 62,7 
ming so‘m/ga ni tashkil etadi (6.1-jadval). Sug‘oriladigan yerlardan foydalanishda 

---

119 
tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish sikli samaradorligi uchala davr 
samaradorligining yig‘indisidan iborat. Barcha sikl bo‘yicha 1 ga ekin 
maydonlariga sarflanadigan xarajatlar odatdagidan bir necha martaga ortadi, ekin 
hosildorligi va xo‘jalik ichki suv tarmoqlarini tozalash xarajatlari qabul qilingan 
normativdagi 545,7 ming so‘m/ga o‘rniga 919,6 ming so‘m/ga miqdorga ortadi. 
Lekin yerlardan foydalanish umumiy