Altiyev a. S yerdan foydalanish iqtisodiyoti toshkent-2019

 
 
 
 
18.1 – sxema.
Xorijiy mamlakatlarda yer munosabatlarini tartibga solishning umumiy tamoyillari
101
 
101
Муаллиф тадқиқотлари асосида тузилган 

---

346 
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda yerlarni xususiylashtirishga 
ustuvorlik berilishiga qaramasdan, ko‘plab fermerlar yerlarni sotib olishdan ko‘ra 
uni ijaraga olishni samarali deb hisoblashmoqda. Yerlarni oldi-sotdi qilish yoki 
ijaraga berish jarayonlari ma’lum bir cheklovlar va tartiblar asosida amalga 
oshirilganligi bois, fermerlarning foyda olishi yoki xo‘jalik faoliyatlari 
samaradorligini oshirish imko-niyatlari cheklangandir, shuning bilan birga 
yerlarni eng samarali foydala-nuvchilarga berish mexanizmlari ham ishlab 
chiqilmagandir. 
Bu borada Polshada ikkinchi jahon urushidan keyin amalga oshirilgan 
ishlarning tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, yerga bo‘lgan mulkchilik shakllaridan 
qat’iy nazar, yerlarni berish huquqlarini cheklash – bu samaradorlikni oshirishga 
jiddiy to‘sqinlik qiluvchi omillardan biri bo‘lmoqda. Yerlarning xususiy mulk 
bo‘lishi ularni foydalanuvchilarga berish huquqi-dan to‘liq foydalanish imkonini 
bermaydi: ayrim o‘tish davri iqtisodiyoti mamlakatlarida yer egalarining xususiy 
yerlarini oldi-sotdi qilishlari borasida bir qator cheklovlar o‘rnatilgan. Boshqa bir 
mamlakatlarda esa davlatga tegishli yerlardan foydalanish huquqlarini to‘lig‘icha 
berish imkoniyatlari kafolatlanadi.
MSHE mamlakatlari bilan ayrim MDH davlatlarida (Armaniston, Gruziya, 
Moldova va Ozarbayjon) yerlarni xususiy mulk sifatida tan olinadi va ularning 
oldi-sotdisi bo‘yicha hech qanday yuridik cheklovlar o‘rna-tilmagan. MDH 
davlatlarining orasida eng yirik qishloq xo‘jaligi yer resurslariga ega bo‘lgan 
Rossiya va Ukrainada yuridik jihatdan yerlar xususiy hisoblanadi, lekin 
amaliyotda yerlarni oldi-sotdi qilish cheklangan bo‘lib, asosiy e’tibor ijara 
munosabatlariga qaratilgandir.
MDHning qolgan davlatlarida (Markaziy Osiyo va Belorussiya) esa yerlar 
umuman xususiylashtirilmagan, lekin yer munosabatlaridagi o‘ziga xos 
yondashuvlari bilan bir-biridan farq qiladi: Kozog‘iston, Qirg‘iziston va 
Tojikistonda yerdan foydalanish huquqi kafolatlanadi va avloddan-avlodga 

---

347 
 
qoldirilishi mumkin. Turkmaniston, O‘zbekiston va Belorussiyada esa, yer oldi-
sotdisi amalga oshirilmayapti.
Ko‘rib chiqilayotgan mamlakatlarning barchasida yerlarni taqsimlash tartibi 
turlichadir. So‘nggi 10 yilliklar davomida amalga oshirilayotgan yer 
munosabatlarining tahlili shuni ko‘rsatmoqdki, yer munosabatlari jarayonlarida 
bo‘ladigan har qanday ishlarni amalga oshirishning aniq va ilmiy asoslangan 
mexanizmlarini ishlab chiqish bugungi kunning dolzarb masa-lalaridan biri 
bo‘lmoqda. 
2-ilovada MSHE va Markaziy Osiyo mamlakatlari yer munosabatlari bilan 
bog‘liq bo‘lgan mezonlar keltirilgan. Ushbu mezonlar – yerlarni xususiylashtirish 
borasidagi huquqiy munosabatlar (yerlarni xususiylashtirishga ruxsat berilganmi 
yoki yo‘q), yerlarni xususiylashtirish mumkin bo‘lgan mamlakatlarda 
xususiylashtirish strategiyasi (yerlarni avvalgi egasiga takrorrilishi yoki xo‘jalik 
a’zolari o‘rtasida taqsimlanishi); jismoniy shaxslarga yerlarni berishning qabul 
qilingan strategiyasi (yer maydonlarining fizik shakli yoki yer ulushlaridan 
foydalanish huquqini beruvchi syertifikatlar); shuningdek yerlarni sotish, sotib 
olish va ijara shartnomasi orqali berish imkoniyatlarini nazarda tutadi.