|
Buxoro
2522,4
372,5
0,17
12
sh. j. fermer xo‘jaliklari
1439,3
612,9
0,19
12
Jizzax
849,2
2422,0
1,12
8
sh. j. fermer xo‘jaliklari
496,0
1871,2
0,58
10
Qashqadaryo
1506,6
1259,8
0,58
10
sh. j. fermer xo‘jaliklari
741,8
2348,1
0,72
8
Navoiy
3580,8
156,0
0,07
13
sh. j. fermer xo‘jaliklari
877,1
467,0
0,14
13
Namangan
239,3
8707,5
4,02
3
sh. j. fermer xo‘jaliklari
226,1
8329,0
2,56
3
Samarqand
996,0
5309,9
2,45
5
sh. j. fermer xo‘jaliklari
669,4
7543,3
2,32
5
Surxondaryo
889,4
1991,0
0,92
9
sh. j. fermer xo‘jaliklari
851,0
1937,0
0,60
9
Sirdaryo
253,9
3269,8
1,51
7
sh. j. fermer xo‘jaliklari
236,3
3302,6
1,02
7
44
Ўзбекистон Республикаси Ер ресурслари, геодезия ва давлат кадастри давлат қўмитаси маълумотлари
асосида ҳисобланган.
181
Toshkent
549,1
10087,6
4,66
2
sh. j. fermer xo‘jaliklari
468,2
9024,6
2,78
2
Farg‘ona
294,5
8267,9
3,82
4
sh. j. fermer xo‘jaliklari
287,9
8209,4
2,53
4
Xorazm
255,1
4785,2
2,21
6
sh. j. fermer xo‘jaliklari
244,8
4741,4
1,46
6
Toshkent sh.
0,4
59,5
0,03
14
Respublika bo‘yicha o‘rtacha
12862,0
2162,9
1,00
sh. j
.
fermer xo‘jaliklari
7401,4
3246,2
1,00
Viloyatlar darajasidagi bunday keskin tafovutlar, avvalambor, qish-loq
xo‘jaligi yerlarining tabiiy unumdorligiga bog‘liq bo‘lib, yer resurs-larining tabiiy-
iqtisodiy unumdorligini oshirishda qaysi viloyatlarga ustuvorlik berilishini
asoslashda muhim omil bo‘lib xizmat qilishi bilan bir qatorda, yagona yer solig‘ini
viloyatlar darajasidagi tushumi hajmini aniqlashning asosiy ko‘rsatkichi
hisoblanadi.
Yerni (hududni) kompleks iqtisodiy baholash
, odatda, shahar va
qishloqlar hududida xo‘jalik va tabiiy resurslarni iqtisodiy baholash uchun
mo‘ljallangan, shu bois, kompleks iqtisodiy baholash yerni tabiiy resurs sifatida
emas, balki hudud (shahar, tuman, viloyat) nuqtai nazaridan baholashdir. Iqtisodiy
baholash, birinchidan, baholanayotgan hududda joylashgan xo‘jalik ob’ektlarining
qiymatini o‘z ichiga oladi, bunda ob’ektlar bahosi qoldiq balans yoki tiklangan
qiymatlar bo‘yicha aniqlanadi. Tabiiy resurslar qiymatini baholash faqat kadastr
qiymat baholash orqali amalga oshiriladi. Demak, hududlarni iqtisodiy baholash
hududlarda joylashgan ob’ektlarning balans qiymati va tabiiy resurslarning kadastr
qiymat bahosini o‘z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, hududlarni iqtisodiy
baholash yerni kadastr baholashga nisbatan keng ko‘lamga ega va yerning kadastr
bahosi (shuningdek baholanayotgan hududdagi boshqa turdagi tabiiy resurslar)ga
asoslanadi.
Misol tariqasida, 2005 – 2006 yillarda amalga oshirilgan Toshkent shahri
hududini iqtisodiy baholash metodikasini ko‘rib chiqish mumkin. Hududning
ahamiyati quyidagi ko‘rsatkichlar bilan aniqlangan:
182
-
shaharni o‘zlashtirish va infratuzilmalarni yaratish uchun zarur ijtimoiy
xarajatlar;
-
undan foydalanish xususiyati o‘zgartirilganida yuzaga keladigan iqtisodiy
oqibatlar;
-
shaharsozlik rivojlanishida iqtisodiy hodisalarning ijtimoiy natijalari.
SHahar hududini iqtisodiy kompleks baholash uch bosqichda amalga
oshirildi: birinchisi – shahar hududini oldindan zonalarni yiriklashtirilishi va
taxminiy hisob-kitoblarni amalga oshirish; ikkinchisi – shahar hududini
zonalashtirishni yanada aniqlashtirish va “yer resurslarini” kompleks ijtimoiy-
iqtisodiy baholash; uchinchisi – detallashtirilgan “yer resurslarini” ijtimoiy-
iqtisodiy baholash. Toshkent shahri hududida 5 ta baholanadigan zonalar ajratilib,
yer solig‘ining diffyerensiyalashgan stavkalariga asos bo‘ldi.
Baholashning ushbu turiga nisbatan quyidagi izohlar berilishi kerak.
Birinchidan, iqtisodiy kompleks baholash hudud (yer)ni obodonlashtirish ob’ekti
va tabiat kompleksining tarkibiy qismi sifatida emas, balki shahar hududidagi
ob’ektlarni iqtisodiy baholashdir. Infratuzilma yaratish (binolar, injenerlik
qurilmalari)ga ketgan sarf-xarajatlar bevosita “hududning kompleks yoki umumiy
qiymatini” shakllantiradi, lekin ular bevosita “yerning qiymati”ni belgilay olmaydi,
hududning qiymati yerning qiymati bilan teng hodisa, teng tushuncha emas.
Uchinchidan, hududni kompleks iqtisodiy baholash o‘rganilayotgan hududning
tabiiy-xo‘jalik potensialining qiymat ko‘rinishida bahosini belgilaydi va yer
maydonlari oldi-sotdisi, yer solig‘i, yerni garovga qo‘yib kredit olishda foydalanib
bo‘lmaydi. Kadastr narx ko‘rinishidagi baholashda yer egalari va yerdan
foydalanuvchilar, kreditorlar va boshqa manfaatdor jismoniy va yuridik
shaxslarning manfaatlaridan kelib chiqish kerak. Bundan tashqari, ob’ektni kadastr
qiymat ko‘rinishida baholash uning ayni paytdagi ahvoli hisobga olinib, uning
kelajakdagi sharoiti nazarga olinmaydi. Toshkent shahri hududini iqtisodiy
baholashda va baholanadigan zonalarga ajratishda hududning kelajagi ham
inobatga olindi, bu esa yerni baholashda to‘g‘ri usul emas. To‘rtinchidan, hududni
183
kompleks iqtisodiy baholashda metodologik chalkashliklarga yo‘l qo‘yilgan ekan,
demak yer resurslarini baholashning ikkinchi va uchinchi bosqich natijalarini
ob’ektiv deb qabul qilolmaymiz.
Hududni kompleks iqtisodiy baholashning ijobiy tomoni shundaki,
shaharsozlik va kompleksini belgilash zarurati va yer maydonlarining qiymati va
iste’mol xususiyatiga ta’sir etuvchi boshqa omillar ham hisobga olinadi. Mazkur
ta’sirning miqdoriy ko‘rinishini ifodalash uchun koeffitsientlar tizimi qo‘llangan,
ularning qiymati ekspyert baholash natijalari asosida belgilangan. Biroq,
qo‘llanilayotgan uslubiyatda yer maydonlari qiymatiga ta’sir etuvchi omillarning
ilmiy asoslangan bog‘liqligi e’tibordan chetda qolgan. Shunga qaramay, ushbu
uslubiyat respublikada yerlarni kompleks iqtisodiy baholash uchun tavsiya etilgan.
Shahar (qishloq) hududlarini baholash amaliyoti xo‘jalik ob’ektlarining
kompleks iqtisodiy baholashi bo‘lib, tabiiy resurslar, birinchi navbatda, yerning
kadastr baholanishi emas. Kompleks iqtisodiy baholash va qiymat ko‘rinishida
bahosi turlicha tushunchalar bo‘lib, bir-biridan farqlanuvchi metodologik asoslarga
ega, ular turli iqtisodiy kategoriyalardir.
Yerning kadastr qiymati yoki “iste’mol qiymati” – u yoki bu darajada
obodonlashtirilgan yer maydonining egasi tomonidan olinadigan foyda va
qulayliklar (qiymat ko‘rinishidagi) yig‘indisi, shuningdek uning yer resursi
sifatidagi qiymati hamdir. Kadastr baholash yer maydonlarini oldi-sotdisida
boshlang‘ich qiymatni belgilash, yerga soliq, ijara to‘lovi, garov qiymatini
belgilash maqsadida amalga oshiriladi. Hududni kompleks iqtisodiy baholash –
hududda joylashgan barcha tabiiy va xo‘jalik ob’ektlarining qiymatidir. Bunda
tabiat resurslari uchun kadastr (normativ yoki bozor) qiymati belgilanadi, xo‘jalik
ob’ektlarining balans yoki bozor qiymatlari belgilanadi. Baholashning bu turi
hududlarning tabiiy-xo‘jalik potensialini aniqlash, investitsiya siyosatini qo‘llagan
holda ularning rivojlanishini boshqarishdan iborat. Demak, hududni kompleks
iqtisodiy baholash kadastr qiymati ko‘rinishidagi baholashga nisbatan ancha keng
tushuncha. Qishloq xo‘jaligiga yo‘naltirilgan va qishloq xo‘jaligiga taalluqli
184
bo‘lmagan yerlarni kompleks iqtisodiy baholash yerlardan foydalanish
intensifikatsiya darajasini aniqlash (yoki uning dinamikasini o‘rganish) maqsadida
amalga oshiriladi.
Yerdan foydalanish tizimiga bozor iqtisodiyoti tamoyillarining joriy etilishi
nuqtai nazaridan ko‘chmas mulk bozorini kadastr ma’lumotlari bilan ta’minlash,
yerlarning xususiylashtirilishini amalga oshirish, yer solig‘i tizimini rivojlantirish
maqsadida yerlarni kadastr qiymat ko‘rinishdagi baholash eng muhim tadbir
sanaladi. Hududlarni kompleks iqtisodiy baholash shahar va qishloq hududlarini
rivojlantirishini loyihalashtirishda zarur. Barcha toifalardagi yerlarning kompleks
iqtisodiy baholanishi mamlakatning yerdan foydalanish tizimi samaradorligini
baholash va tahlil etishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.
Xo‘jalik va tabiiy resurslarning kadastr qiymat ko‘rinishidagi baholash
maqsadida maxsus kadastrlar, masalan, yer kadastri, bino kadastri, inshoot kadastri
kabilar o‘tkaziladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
