Alqaro valyuta tizimining shakllanishi va rivojlanishi

1.2. Xalqaro valyuta tizimining asosiy bosqichlari taraqqiyoti

Jahon valyuta tizimi, yuqorida ta’kidlab oʼtganimizdek, xalqaro valyuta munosabatlarini davlatlar oʼrtasida tashkil qilish shaklidir.

Jahon valyuta tizimi oʼzining rivojlanishida toʼrt bosqichni bosib oʼtdi va ular quyidagi xalqaro valyuta tizimlarini oʼzida mujassamlashtiradi:

1. 
   Parij valyuta tizimi;
   
2. 
   Genuez valyuta tizimi;
   
3. 
   Bretgon-vuds valyuta tizimi;
   
4. 
   Yamayka valyuta tizimi.
   

Birinchi jahon valyuta tizimi 1867 yilda Parij da boʼlib oʼtgan davlatlararo kelishuv natijasida tashkil topdi. Ushbu tizimda olgan-monega standarti, yaʼni davlatlar oʼrtasidagi aloqalarda toʼlov vositasi sifatida faqat oltindan fovdalanish joriy etildi. Birinchi jahon urushi davrida yuzaga kelgan iqgasodiy inqiroz natijasida birinchi jahon valyuta tizimi barham toddi va uning oʼrniga ikkinchi jahon valyuta tizimi yuzaga keldi. Mazkur tizim 1922-yilda Italiyaning Genuya shaxrida boʼlib oʼttan davlatlararo kelishuvning natijasi boʼldi. Uchinchi jahon valyuta tizimida oltin-deviz standart joriy qilindi. Buning maʼnosi shuki, davlatlararo munosabatlarda oltin bilan birga 30 ta mamlakatning milliy valyutalari xalqaro toʼlov vositasi sifatida eʼtirof etildi. Аmmo haqikdtda Аngliyaning funt sterlingi va oltin xalqaro toʼlov vosigasiga aylandi.

Buning sababi shundaki, birinchidan, Birinchi jahon urushi oqibatida funt sterling Yevropadagi boshka valyutalarga nisbatan oz mikdorda qadrsizlandi, ikkinchidan, XX asrning 20-yillariga kelib jaxon savdosining 60 foizdan ortiq qismi Аngliya banklari tomonidan funtsterlingda moliyalapggirilar edi, uchinchidan, Аngliya ochiq iqtsodiyotga ega boʼlib, shu sababli, Аngliya bilan savdo-sotiq qilish oson edi, oʼz navbatida, Аngliyadan tovar sotib olish uchun boshqa davlatlarga funtsterling kerak edi, uni topitgt uchun esa, Аngliyagatovar sotish zarur edi. 1944 yilning 22 iyunida АQShning Brepon-Vuds shaxrida uchinchi jaxon valyuta tizimiga asos solindi. Mazkur tizimda erishilgan muhim natijalar kuyidagilardan iborat:

- АQSh dollari va Аngliya funt sgerlingiga rasman jaxrnning zaxira valyutalari degan maqom berildi;

- milliy valyuta kursining oltin paritetdan tebranish chegarasi manfiy 1% dan musbat 1% gacha boʼlgan oraliq sifatida belgilab qoʼyildi;

- АKT II dollaridagi zaxiralarni oltinga almashtirish katьiy belgilangan bahoda amalga oshirildi, yaʼni 1 untsiya oltin 35 dollarga almashtiriladigan boʼldi;

- XVF davlatlararo valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi organ sifatida tashkil etildi.

XX asrning 70-yillarida АQSh dollari kursining keskin tebrana boshlaganligi dollardan zaxira valyuta sifatida foydalanayotgan davlatlarning noroziligiga sabab boʼldi. Natijada, АKTs1 dollaridan kochish tendentsiyasi paydo boʼldi. Bundan tashqari, dollarning oltinga almashtirilishi natijasida АQSh oltsh zaxiralari miqtsorining keskin kamayishi yuz berdi. Yuqorida qayd etilgan sabablar АQSh dollarining gegemonligiga asoslangan uchinchi jahon valyuta tizimining yemirilishiga va toʼrtinchi jahon valyuta tizimining yuzaga kelishiga sabab boʼddi. Аyniqsa, АQShning Vьetnamda olib borgan uzoq yillik urushi natilsasida Davlat byudjegining defitsiti miqdori keskin oʼsdi. Bu esa, dollar kursining keskin xebranishi uchun jiddiy asos boʼldi. Toʼrtinchi jahon valyuta tizimi Yamayka davlatining Kingston shahrida, 1976 yilning yanvarь oyida boʼlib oʼtgan davlatlararo kelishuv natijasida yuzaga keldi va 1978 yilning aprelida ratifikatsiya qilindi.

Toʼrtinchi jahon valyuta tizimnling muxim natijalari kuyida­gilardan iborat:

- oltinni demonetizatsiya қшгаш расман тугалланди;

- катьий белгиланган курелар режими бекор қилинди;

- олгин-девиэ стандарта СДР стандарта билан алмаштирилди;

- ХВФнинг валюта муносабатларини эркинлаштиришга кўмаклашишини кучайтириш белгиланди.

Jahon valyuta tizimining elementlari:

• 
  zaxira valyutalar, xalqaro hisob birliklari - zaxira valyutalar sifatida АQSh dollari, yevro, Buyuk Britaniya funt sterlingi va Yaponiya ienasi tan olinadi. Xalkaro hisob birligi sifatida SDRni koʼrsatish mumkin. SDR valyuta savatida 2006-2010 yillarda АQSh dollarining ulushi 44,0% ni, yevroning ulushi 34,0% ni, funt sterlingiing ulushi 11,0% ni, ienaning ulushi esa 11,0% ni tashkil etgani xodda, ushbu tarkib 2011-2015 yillarda 41. ,9,37,4,11,3 va 9,4 nisabatda boʼlishi kutilmovda (31.1.1 -jadval);
  
• 
  valyutalarni uzaro konvertatsiyalash shartlari - faqat ichki konvertatsiya ga ega boʼlgan valyutalar, ichki va tashki konvertatsiyaga ega bulgan valyutalar;
  
• 
  valyuta paritetlarining umumlashtirilgan rejimlari - valyuta paritetlari milliy valyutalarning xarid qobiliyatini yetakchi valyutalardan birining tulov qobiliyatiga nisbatan hisoblash keng qoʼllanmokda;
  
• 
  valyuta kursi rejimlarini tartibga solish - katьiy belgilangan kurelar rejimi barham toddi va davlatlarga erkin suzish rejim idan foydalanish tavsiya etildi;
  
• 
  valyutaviy cheklashlarni davlatlararo tartibga solish - XVF joriy operatsiyalar buyicha valyutaviy cheklashlarini olib tashlashni talab qiladi;
  
• 
  xalkaro valyutaviy likvidpikni davlatlararo tartibga solish — xalkaro valyutaviy likvidligi past boʼlgan davlatlarga XVF imtiyozli kreditlar bermadi va ularga texnik yordam koʼrsatadi;
  
• 
  xalkaro kredit muomala vosigalarvdan foydalanishning umumlash­tirilgan tartibi - xalkaro kredit muomala vositalaridan foydalanishning umumlashtirilgan tartibi xalkaro Jeneva konventsiyalari, akkreditiv va inkasso boʼyicha umumlashtirilgan qovdalarda oʼz ifodasini topgan;
  
• 
  xalkaro hisob-kitob shakllarini umumlashtirish - xalkaro xisob-kitob shakllari ikki yirik guruhga boʼlinadi: sof toʼlovlar va hujjatlashtirilgan toʼlovlar;
  
• 
  xalqaro valyuta va oltin bozorlarining rejimi - xalkaro valyuta va oltin bozorlari valyutaviy cheklashlar mavjud boʼlmagan davlatlarda joylashgan va ularda erkin savdo amalga oshiriladi;
  
• 
  valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi xalqaro tashkilotlar - XVF, Jahon banki guruxi, Xalqaro xisob-kitoblar banki bu sohada nufuzli xalkaro tashkilotlar xisoblanadi.
  

SDR valyuta savati tarkibida milliy valyutalar ulushi

Valyutalar	2006-2010 yy	2011-2015 yy
AQSH dollari	44	41.9
Yevro	34	37.4
Funt sterling	11	11.3
Yapon iyenasi	11	9.4