Alpamis’ tin variantlari haqqinda s arıgül bahadirova bıyıl O’zbekstan hu’kimeti o’zbek xalıq da’stanı

---

QARAQALPAQ  XALIQ  D ASTAN I  “ALPAMIS’ TIN 

VARİANTLARI  HAQQINDA

S arıgül BAHADIROVA

Bıyıl  O’zbekstan  hu’kimeti  o’zbek 

xalıq da’stanı “Alpamıshtın’ 1000 jıllıg’ın 

1999-jılı  belgilewge  qarar  shıg’ardı.  Qa- 

rarda  “Alpomish”  d a’s tanının’ qaraqlpaq 

xalqına  da  tiyisli  ekenligin  esapqa  alıp, 

qaraqalpaqsha  var i antlarının’  i ahinde 

en’ jaqsısm  baspadan  shıg’asrıw,  “Alpa- 

mıs” dn’stam haqqında ilmiy izertlew ju- 

mıslarm ken’ tu’rde  alıp barıw,  xalqımız 

arasında  ken’  tu'rde  propagandalaw  isi 

ko’rsetilgen.

“ALpamıs” tu’rkiy tilles xalıqlardın’ 

ko’pshiliginde  derlik  bar,  en*  ken’  ta- 

ralg’an da’stanlardın’ biri.  Omn’ ha’mme 

xalıqlarda  da  bar,  variantlarının’  o’zi 

ju ’zden aslam, taralıwı jagfınan onm’me- 

nen  hesh  bir  d’astan  jarışa  almaydı. 

Da’stannm ’  taralıwı  Altaydan  baslap 

Oı aylıq Aziya, Volga boyları,  Qazaqstan, 

Avvg’an,  İran,  Tu’rkiy a,  Qıtayg’a shekem 

baradı.  Ol tu’rki  tilinde g’ana eme s, par­

sı  tilinde  de  o’z  var i antlarına iye.  “Alpa- 

mıs” da’stanı xalıq  arasında ku’ta’ su’yip 

tm’lanatug’m,  jırawlar  ta’r^pinen  ken’ 

tu’rde  atqarılatug’ın da’stanlardan esap- 

lang'an.

Qaraqalpaq  xalqı  “Alpamıs”  d esta­

nının’ o’z milliy ver siy asına iye. Qaraqal- 

paq  jır avlarının’  repertuarında  turaqlı 

tu’rde  saqlan’g’an,  jırawlardın’  o’zinin’ 

sheberlik  talantm   smap  ko’retug’ın 

d a’s tanlarının’ biri  bol g* an,  yag’nıy  “AL- 

pamıs”tı  atqarmag’an  jıraw  bolmag’an. 

Bizge belgili bul da’standı barlıq jırawlar 

derlik  jırlawına  qaramastan  8  variantı 

g’ana  jazıp  alıng’an.  Jiyemurat  jıraw, 

O’ziz jıraw, Karam jıraw, Arzımbet jıraw. 

Sonın’  ishinde  O’ziz  jıraw  variantı  to’rt

ret (1937,  1941,  1981,  1996),  Qıyasjıraw 

variantı  bir  ret  (1957),  Esemurat jıraw 

variantı bir ret (1960) basılıp shıqtı. “Al- 

pamıs”  da’stanm m ’ en’  eski  nusqası 

1896-jılı  A.Divaev  ta ’repinen  jazıp 

ahng'an  qaraqalpaq  jırawı  Jiyemurat 

Bekmuxammed  ulı  variantı.  Bul  vari- 

anttı  A.Divaev  rus  tilindegi  awdarması 

menen  1901-jılı  “Qırg’ız  poemasırt  değen 

at  penen  bastırıp  shıg’aradı.1  1922-jılı 

Tashkentte “Batırlar” değen kitapqa kir- 

gizilip basıladı. Usı variantm S.Seyfullin 

1931-jılı  Qızıl-Orda  qalasmda  1899-jılı 

Kazan qalasında basılıp shıqqan “Qıssa- 

i Alfamısh”  (Ju’sipbek  Sheyxuslam  bas- 

tırg’an)  variantı  menen  biriktirip,  “Qa- 

zaqtın  eski  a’debiet  nusqaları” değen  at 

penen  bastırıp  shıg’aradı.  Bul  variant 

1939-jılı  S.Muqanovtın’  redaktorlıg’ında 

“B atırlar”  değen  kitapta  qay tadan 

shıg’arıladı.  Bunnan  basqa  bir  neshe 

xrestomatiyalarda,  i.itaplarda  usı  nus- 

qası basıladı. Bizge belgili A.Divaev “AL- 

pamıs”tı  qaraqalpaq  jırawı  Jiyemurat 

Bekmuxammed ulman jazıp alıng’an va- 

riantm ja ’riylay  otırıp,  om  negedur  “qa- 

zaq  eposı”  dep  ataydı.  01  1901-jılı  ba- 

sılg’an  basılmasında  da  biraz  so’zlerin 

qazaqshag’a  jaqmlastırıp  qayta  isleydi. 

“ALpamıs  batır”  shın  qazaq  xalqırun’ 

o’len’-jırı  bolsa  da,  bularg’a  qon’osı 

otırg’an  qaraqalpaq  aqmı  ta’repinen ja- 

zılg’anhqtan ishinde,  arab,  parsı  so’zleri 

ko’p  ushırar  edi.  Bunı  avvdarg’an  waqıt- 

ta qolımızdan kelgenshe  so’zdin’ ma’nisi- 

ne joqın keliwine  tırıstıq”,-deydi A.Diva­

ev.  Ol  da’standı  A’miwdarya  bo’liminin’ 

belgili  qaraqalpaq baqsısı  Jiyemurattan