Almashlab ekishning ilmiy asoslari

Almashlab ekishning kimyoviy asoslari.
Qishloq xo‘jalik ekinlarini yyetishtirish mobaynida tuproqda oiganik 
moddalaming sintezlanishi, to ‘planishi va parchalanishi yuz beradi. 
Bu jarayonlarva oziq elementlarini o ‘zlashtirilishi turli ekinlar ekilgan 
dalalarda har xil o'tadi. Tuproqda organik modda qoldirishi bo'yicha

ekinlarni quyidagicha joylashtirish mumkin:  ko‘p yillik o‘tlar - kuzgi 

g‘alla — bahorgi g'alla — makkajo‘xori — dukkakli don ekinlari.
Har xil ekinlar ekilgan maydonlar nisbatini o'zgartirib, dalalarda 
organik  moddalarning  to ‘planishini  boshqarish  mumkin.  Qator 
oralariga ishlov beriladigan ekinlar surunkasiga ekilganda tuproqda 
organik moddalar kamayib ketadi.  Bu gumus miqdorini pasayishiga 
olib keladi.  K o‘p yillik o ‘tlarni surunkasiga ekish natijasida organik 
m oddalar  to ‘planishi  ko'payadi.  Bu  suvda  eriydigan  mineral 
moddalami  etishmasligiga  olib  kelishi  mumkin.  Mamlakatimizda 
deyarli  90  yil  mobaynida  paxta  yakka,  hokimligi  hukm  surdi.  Bu 
tuproq unumdorligini pasayishi,  ekologik muvozanatning buzilishiga 
ham sababchi bo'ldi  [1,2,6].
Rotatsiya davomida tuproqda to‘planadigan organik moddalar miq­
dorini  oraliq  ekinlar ekish  orqali  ham ko‘paytirish  imkoni  mavjud. 
Oraliq ekinlar ekish natijasida gektariga 10 tonnagacha organik qoldiq 
to ‘plash  mumkin  [1,2,3,4].
Qishloq  xo‘jaligining  har  xil  ekinlari  qoldirgan  organik  massa 
gumus  balansiga  turlicha  ta ’sir  etadi.  Qator  oralari  ishlanadigan 
ekinlar  o ‘stirilayotgan  dalalarda  gumusning  kamayishi  ko‘proq, 
kuzgi g‘alla ekilgan yerlarda karnroq bo‘ladi. Ko‘p yillik o‘tlar ekilgan 
maydonlarda gumus miqdori ortadi.
Tuproqqa tez-tez ishlov berish ham oiganik moddaning tez parcha- 
lanishiga sabab boiadi.
Germaniya sharoitida oiganik moddaning defitsitsiz balansiga 75% 
maydonda  dukkaklilar  va  g‘alla  ekinlarini  aralashtirib  ekilgan 
almashlab ekishda erishilgan  [1].
0 ‘simlik qoldiqlari va oiganik moddalarning bir qismigina gumusga 
aylanadi.  K atta  qismi  oddiy  mineral  moddalargacha  parchalanib 
ketadi  va keyingi yili ekiladigan ekinlar uchun oziq modda bo‘lib 
xizmat qiladi.
Oziq  elementlari  balansining  kirim  qismi  o'simlik  qoldiqlarining 
chirigan mahsuloti va tuproqqa solingan o‘g‘itlardan  iborat.  Bundan 
tashqari,  azot  dukkakli  ekinlaming  ildizidagi  tugunakli  bakteriyalar 
hisobiga  to ‘planadi.  Ko‘p  yillik  dukkakli  ekinlardan  keyin  azotli 
o‘g‘itlami  solish  m e’yori  kamaytiriladi,  fosforli  o‘g‘itlar  miqdori, 
aksincha,  oshiriladi.

Har  xil  ekinlami  navbatlab  ekish  oziq  elementlaridan  unumli 

foydalanishni ta’minlaydi.  0 ‘sirnliklaming oziq elementlarga bo'lgan 
talabi ulaming turiga, hosiliga va o‘sish sharoitiga bog‘liq bo‘ladi.
G ‘o‘za g'allaga nisbatan oziq elementlarini ko‘proq talab qiladi. 
Azot,  fosfor  va  kaliyning  nisbati  ham  bu  ekinlarda  bir-biridan 
farq qiladi.
G ‘alla ekinlari  o'zlashtirgan oziq moddalaming bir qismi somon 
bilan  tuproqqa  qaytadi.  Yem-xashak  ekinlari  o‘zlashtirgan  oziq 
elementlarining  deyarli  hammasi  go'ng,  o‘simlik  qoldiqlari  bilan 
tuproqqa  qaytadi.  Paxta  va  kanop  hosili  bilan  olib  chiqib  ketilgan 
moddalar tuproqqa qaytarilmaydi.  Ulaming  o'm ini  o‘g‘itlash bilan 
to’ldirish  mumkin.
Hech  qaysi  ekin  tuproqni  kul  elementlari  bilan  boyitmaydi, 
ulardan foydalanish xususiyati har xil ekinlarda turlicha bo‘ladi. Ba’zi 
ekinlar oziq elementlami qiyin o'zlashtiriladigan birikmalardan olsa, 
boshqalari yengil o'zlashtiriladigan shakllardan foydalanadi.  Masalan, 
marjumak fosforni qiyin o'zlashtiriladigan shakllardan olibgina qolmay, 
uni  keyingi  ekinlar uchun  ham  qoldiradi.
Tuproqdagi  oziq  elementlaridan  unumli  foydalanishda  ildiz 
sistemasi tuproqqa kirib borishi turlicha bo'lgan ekinlami navbatlab 
ekish ham muhim ahamiyatga ega.  Rus olimlari V.G.Rotmistrov va
A.P.Modestov tuproqdagi oziq elementlaridan samarali foydalanish 
uchun  har  xil  ildiz  sistemasiga  ega  bo‘lgan  ekinlami  navbatlab 
ekishni tavsiya etishgan  [1].