Xulosa
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, mumtoz adabiyotimiz hamda tasavvuf adabiyotining taniqli vakillaridan bo’lgan Attorning “Mantiq ut-tayr” va Navoiyning “Lisonut-tayr” asarlarini qiyosiy metoddan foydalanib, qiyosiy tahlil asosida yoritildi. Bu jarayonda ikki tilda yaratilgan bir mavzudagi dostonlardagi farqli jihatlar hamda mushtarak jihatlarga e’tiborimizni qaratdik.
Ramziy-majoziy usul orqali, xususan, qush tili vositasida badiiy asar yozish Sharq xalqlari adabiyotida qadimiy va murakkab tarixga ega bo’lib, bu xildagi asarlarning dastlabki namunalarini xalq og’zaki ijodida ham uchratishimiz mumkin. Ammo, rasmiy tarzda yozma adabiyotda qush tili vositasida yozilgan badiiy-falsafiy asarlarning ilk namunasi Abu Ali ibn Sino qalamiga mansub “Risolatut-tayr” asaridir. Mazkur asarning yaratilishi bilan bevosita Sharq xalqlari badiiy tafakkuri taraqqiyotida chuqur iz qoldirib, ularda yangi bir an’anani – qush tili orqali badiiy-falsafiy asar yozish an’anasini boshlab berdi. Davr o’tishi bilan insonlarning tajribasi ham orta boradi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, bu asarlarning har taraflama, ham g’oyaviy jihatdan, ham mazmun jihatidan eng yuksak hamda yetuk namunasi bu albatta, Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” dostonidir. Yana shuni ta’kidlash joizki, har bir asar yaratilayotgan davrning eng dolzarb muammolarini aks ettirishini inobatga olsak, G’azzoliy, Gulshahriy va Attor asarlarini ham bu tipdagi yuksak asarlar desak bo’ladi.
Ikkala dostonning kompozitsion qurilishi jihatidan, o’zaro o’xshash va farqli tomonlarini ko’rib o’tdik. Asarlardagi qushlar obrazi mavzu va g’oyani ochishda g’oyat katta ahamiyatga ega bo’lib, o’zining muhim falsafiy, axloqiy qarashlarini ilgari suradi. Navoiy qushlar obraziga bir necha ko’rinishlarda : tabiiy-fiziologik, falsafiy, ijtimoiy-siyosiy va axloqiy ko’rinishlarda yondashadi. Biroq ular alohida-alohida ifoda etilmay, balki bir-biridan kelib chiqadi va o’zaro organik birlikni tashkil etadi. Uslubning rang-barangligi qushlar obrazidagi hislatlarida namoyon bo’ladi. Qissadan hissa shuki, ikki tilda yaratilgan bir mavzudagi dostonlarda badiiy mahorat ko’rinishlari asarlar kompozitsiyasining o’ziga xosligida, sujet yaratilishida, badiiy san’atlar qo’llanilishida, kompozitsion vositalardan ustalik bilan foydalanishlarida ko’rinadi.
“Lison ut-tayr”ning badiiy-poetik xususiyatlari haqida yuqorida bildirilgan mulohazalar, Alisher Navoiy tomonidan ilgari surilgan badiiy asarda mazmunning birlamchiligi, mazmun va shaklning o’zaro aloqadorligi hamda yuksak ijtimoiy mazmun go’zal badiiy shaklda ifodalanishi lozimligi haqidagi ilg’or adabiy-estetik qarashlarga shoir umrining oxiriga qadar sodiq qolgani va bu talabni o’z ijodiga to’la tadbiq qilgan holda ulkan muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritganligini har tomonlama tasdiqlab va isbotlab turibti.
Navoiy doston tilining badiiyligi va xalqchilligini amalga oshirishda jonli xalq tili durdonalari hisoblangan maqol frazeologik va turg’un birikmalardan keng foydalanadi. Bu esa, asarga hayotiylik baxsh etadi. Ayniqsa, Navoiy jonli xalq so’zlashuv tiliga xos ayrim bo’yoqdor so’z (masalan, “uyat”, “hayf”, “mokiyon” va b.) va iboralarni doston tarkibida ko’plab qo’llab, asar tilining xalqchil chiqishini, uning obrazli va ifodali bo’lishini ta’minlagan. Dostonda erta kunni kech qilma, yo’lingdan qolma, boshga solmoq, boshidan chiqmoq, yerga urmoq, yuzi qaro bo’lmoq, hazilni chin bilmoq kabi iboralardan foydalanilgan. Diqqatga sazovor joyi shundaki, yuqorida qayd etilgan iboralarning ko’pchiligi hozirgi kunda ham xalq jonli so’zlashuvida keng qo’llaniladi.
Davr o’tishi bilan insonlarning tajribasi ham orta boradi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, bu asarlarning har taraflama, ham g’oyaviy jihatdan, ham mazmun jihatidan eng yuksak hamda yetuk namunasi bu albatta, Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” dostonidir. Yana shuni ta’kidlash joizki, har bir asar yaratilayotgan davrning eng dolzarb muammolarini aks ettirishini inobatga olsak, G’azzoliy, Gulshahriy va Attor asarlarini ham bu tipdagi yuksak asarlar desak bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |