Alkanlarning gomologik qatori va va ularning xalqaro
nomenklatura bo’yicha nomlanishi
Sulaymon Pirumqul o’g’li Turimov
E’tiborxon Omon qizi Odiljonova
Marjona Ravshan qizi Norqulova
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti
Annotatsiya:
Mazkur maqolada alkanlarning umumiy formulalasi va gomologik
qatori, ratsional, sistematik va tarixiy nomenklatura, alkanlarning xalqaro
nomenklatura bo’yicha nomlanishi va alkanlarning galogenli hosilalarini nomlash
haqida batafsil bayon etilgan.
Kalit so’zlar:
alkanlar, nomenklatura, galogenli hosila, gomologlar, gomologik
qator.
Homologous series of alkanes and their nomenclature
according to the international nomenclature
Sulaymon Pirumqul oglu Turimov
Etibarkhon Omon qizi Odiljonova
Marjona Ravshan qizi Norkulova
Denau Institute of Entrepreneurship and Pedagogy
Abstract:
This article describes in detail the general formula and homologous
series of alkanes, rational, systematic and historical nomenclature, the naming of
alkanes according to international nomenclature and the naming of halogenated alkanes.
Keywords:
alkanes,
nomenclature,
halogen
derivatives,
homologues,
homologous series.
Kirish
Organik birikmalarni o’rganishni faqatgina uglerod va vodoroddan tashkil
topgan.Alkanlar C
n
H
2n+2
umumiy formulaga ega va ularning tarkibidagi barcha uglerod
atomlari faqat singma bog’i yordamida bog’langan sanaladi.
Alkanlar boshqacha aytganda parafinlar deb ham ataladi. Alkanlarning ilk (tipik)
vakili - metan (CH4). Metanga CH2 guruhni qo’shsak, ikkinchi vakil - etan (C2H6)
hosil bo’ladi. Har bir olingan vakilga CH2 guruhni qo’shishni davom ettirsak,
kimyoviy tuzilishi jihatdan o’zaro o’xshash, tarkibi bir-biridan CH2 guruhga farq
qiladigan birikmalar - gomologlar hosil bo’ladi.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
73
Asosiy qism
Bir sinfga kiruvchi xossalari o’xshahs, tarkibi esa bir-biridan-CH2-guruh bilan
farq qilinadigan birikmalar gomologlar deb ataladi va gomologlar berilgan qatorni
gomologik qator deb nomlanadi.
Alkanlarning gomologik qatori:
Formulasi
Nomi
CH
4
Metan
C
2
H
6
Etan
C
3
H
8
Propan
C
4
H
10
Butan
C
5
H
12
Pentan
Alkanlar toʻyingan yoki toʻyingan uglevodorodlar sinfidir. Bu alkan
molekulalarini o’z ichiga oladi maksimal miqdor vodorod atomlari. Alkanlarning
gomologik qatori birikmalarining umumiy formulasi CnH2n+2 dir. Moddalarning
nomlari yunoncha raqamlar va -an qo’shimchasi o’rniga "il" qo’shimchasi qo’shish
bilan hosil bo’ladi.Masalan,
CH4 -metan metil(CH3-) C
2
H
6
-etan etil(C
2
H
5
-)
Nomenklatura, tarixiy, ratsional va sistematik bo’ladi.Tarixiy nomenklatura
organik birikmalarning koʻplab kashf etilishi nati jasida ko’pchilik organik moddalarga
trivial(empirik,
tarixiy,
tasodifiy)
nomlar
berilgan.
Masalan,
to’yingan
uglevodorodlarning birinchi to’rtta vakiliga metan, etan, propan va butan deb, tasodifiy
nom berilgan. Pentandan bosh lab alkanlarning nomiga molekula tarkibidagi uglerod
atomi sonining grekcha nomiga ("penta"- 5, "geksa"- 6, "gepta"- 7, "okta"- 8, "nona"-
9, "deka"- 10) "an"qo’shimchasini qo’shib hosil qilinadi.Masalan, pentan -C5H12,
geksan -C6H14.
Sistematik nomenklatura harakatlari ma’lum bir algoritmdan foydalanishni o’z
ichiga oladi. Qoidalarga rioya qilish to’yingan uglevodorodlarning nomlarini xatosiz
berish imkonini beradi.
1892 yilda Jenevada kimyogarlarning xalqaro kongressida yangi nomenklatura
qabul qilindi. Jeneva nomenklaturasiga ko’ra, moddalarning asosiy zanjiri
raqamlangan va radikal nomidan oldin ushbu radiy asosiy zanjirdagi qaysi uglerod
atomiga biriktirilganligini ko’rsatadigan raqam qo’yiladi.
Ratsional nomenklatura XIX asrdan boshlab organik moddalarga nisbatan
ratsional nomenklatura qoʻllanila boshlandi.Metan o’z ichiga olgan vodorod o’rniga
radikallarning olma shlakidan alkanlar hosil bo’ladi.
Ratsional nomenklatura nomenklaturasida eng tarmoqlangan uglerod metan
markazi hisoblanadi va moddaning nomi shu uglerodga biriktirilgan radikallar
nomining talaffuzi va nihoyat, metan so`zi bilan tugaydi.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
74
1960 yilda Xalqaro sof va amaliy kimyo ittifoqi komissiyasi (IUPAC - Sof va
amaliy kimyo milliy ittifoqi) tomonidan yangi nomenklatura nashr etildi. Ushbu
nomenklaturada Jeneva nomenklaturasi takomillashtirildi, ya’ni tartibga solingan va
unga ba’zi o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilgan. Bu nomenklatura sistematik
nomenklatura deyiladi. Uglevodorodlarni tizimli nomenklaturada nomlashda quyidagi
qoidalar va qoidalar qo’llaniladi:
1. Uglevodorod molekulasidagi eng tarmoqlangan va eng uzun zanjir asosiy zanjir
sifatida tanlanadi.
2. Asosiy zanjirdagi uglerod atomlarini zanjir bilan bog’lovchi radikallar ularga
eng yaqin tomondan raqamlanadi.
3. Unga radikal bilan bog’langan uglerod atomining soni va bog’ning nomi
yoziladi.Agar bitta uglerodga ikkita radik gan bo’lsa, raqam ikki marta takrorlanadi va
radikal nomini aytishdan oldin "di" qoʻshimchasi qoʻshiladi.
Alkanlarning galogenli hosilalarini nomlash Xalqaro (sistematik) nomenklaturaga
ko’ra, alkanlarning galogenli hosilalarini nomlashda quyidagi qoida va ketma-ketlikka
amal qilinadi:
1. Galogen asosiy uglerod zanjirida bo’lishi kerak.
2. Asosiy zanjirdagi uglerod atomlarini galogen yaqin tomondan raqamlab
chiqiladi.
3. Yonaki zanjirdagi radikallar yoki galogenlarning nomi ularni asosiy zanjirdagi
ular bog’langan uglerodning tartib raqami ko’rsatilgan holda, alifbo tartibida aytib
o’tiladi va oxirida asosiy zanjirning nomi aytiladi.
Xulosa
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, sistematik nomenklatura bilan organik
birikmalar barcha sinflari vakillarining nom berish mumkin. Umumiy algoritm
toʻyingan va toʻyinmagan uglevodorodlarni qidiradi. Karboksil funksional guruhida
mavjud boʻlgan karboksilik kislota uchun u bilan birga asosiy zanjir raqamlash amalga
oshiriladi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, ko’pgina organik birikmalarning kashf etilishi
natijasida ko’plab organik moddalarga dastlab tasodifiy nomlar berilgan, masalan,
to’yingan uglevodorodlarning dastlabki to’rtta vakili arzimas tarzda metan, etan,
propan va butan deb nomlangan. Tarkibida uglerod boʻlgan 5 ta alkandan boshlab,
molekuladagi uglerod atomlari soni alkanlar nomiga “an” qoʻshimchasini qoʻshish
orqali hosil boʻladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |