Alisher navoyi nomidagi samarqand davlat universiteti

2. Yozuvning paydo bo`lishi va uning tarixiy bilimlarni to`plashdagi ahamiyati.

Yozuv shakllargunga qadar epik asarlar (epos-grekcha so`z bo`lib, doston, rivoyat, afsona asarlari ma`nosini anglatadi) tarixni o`rganish uchun yagona manba edi. Ta`bir joiz bo`lsa, «Alpomish» dostonini ham xuddi shunday epik asarlar sirasiga mengzash mumkin. Buning rad etib bo`lmas bir dalili shuki «Alpomish» ko`plab variantlardan iboratdir. Bu asarning bir qator variantlari alpomishshunosligimiz zahmatkashlari Hodi Zarif, Mansur Afzalov, To`ra Mirzaev va yana bir qator olimlar tarafidan yozib olingan, ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Lekin zamonaning zayliga ko`ra, ular izchillik topmadi. Shukrki, O`zbekiston mustaqilligi «Alpomish»ning yo`lini ravon qildi. Qolaversa, doston yaratilganligining 1000 yilligini keng nishonlash to`g`risida hukumat qarori bu boradagi katta ishlarning debochasi bo`ldi.

Ayni paytda shuni ham aytmoq kerakki, «Alpomish» dostonining ko`p variantlari mavjud bo`lib, har bir variant o`ziga xos sifatlarga, afzalliklarga ega. «Go`ro`g`li» turkumiga kiruvchi dostonlar kabi «Alpomish» dostoni ham o`ziga xos barkamol turkumni tashkil etadi.

Yozuvlar ixtiro qilinganidan so`ng esa mixxatlar, ierogliflar, tosh bitiklar va yilnomalar – eng qadimiy yozma tarix manbalari hisoblanadi. O`sha davrlardagi voqealarning guvohlari yoki zamondoshlari yozib qoldirgan manbalar keyinchalik xattotlar, shoirlar, oqinlar, baxshilar tomonidan qayta-qayta ko`chirilgan yoki og`izdan-og`izga ko`chib, bizgacha etib, o`tib kelgan manbalar-manbalar hisoblanadi. Yozuvi bo`lgan barcha xalqlarda bitiklar va yilnomalar uchraydi.

Yaqinda manbashunos olim I.V.P’yankov «O`rta osiyoda eng qadimgi davlatlarni paydo bo`lishi» degan maqola e`lon qilib, unda Baqtriya ilk davlatlar («tsarstvo drevnego kavi») miloddan avvalgi X-IX asrlarda paydo bo`lib miloddan avvalgi VII asrda (Kavi Vishtaspi va Zaratushtra davri) markazlashgan Baqtriya davlatiga asos solinganligi aytiladi.

Faqat ikkita belgi shahar, yozuv va ularga aloqador bo`lgan belgilar sivilizatsiyaning paydo bo`lishi bilan bog`liq bo`lib qadimgi Sharqda milodda avvalgi IV mingginchi yillarning birinchi yarmiga to`g`ri keladi. Jarqo`tonda haqiqiy yozuv paydo bo`lmagan bo`lsa ham, Sh.Shaydullaev eslatib o`tgan 52 ta belgi O`zbekistonda dastlabki piktografik yozuvni paydo bo`lishidagi bir ko`rinish deb qaralsa bo`ladi.

Bunday o`xshash jarayon O`zbekistonning shimoliy hududlarida ham kuzatiladi. Jumladan, Farg`ona vodiysida miloddan avvalgi II mingginchi yillarning o`rtalaridan boshlab dehqonchilik qilingan. Boshlang`ich davlatchalar yoki davlat tipidagi siyosiy uyushmalar vujudga kelgan bo`lsa kerak. Bu kichik-kichik davlatchalar asosida miloddan avvalgi X-VIII asrlarda So`g`d hududida ham ilk davlat uyushmasi paydo bo`lgan, degan fikrni M.X.Isomiddinov o`rtaga tashlaydi. Uning poytaxt shahri Ko`ktepa yoki Afrosiyob o`rnida bo`lganligiga shubha yo`q. Hozirgi kunlarda Afrosiyob o`rnidagi qadimgi shahar qachon paydo bo`lgan? – degan savol hammani qiziqtirmoqda. 1970 yillarning oxirlarida olib borilgan tadqiqotlar natijasida Afrosiyobning janubi-g`arbiy qismida shaharning muhofaza devori tagida va keyingi yillarda qo`lga kiritilgan ba`zi bir arxeologik materiallar Samarqand – hozirgi Afrosiyob yodgorligi o`rnida mil.avv. IX-VIII asrlardayoq ilk shaharmonand qarorgoh ko`rinishida paydo bo`lgan bo`lsa kerak-da degan fikrni aytishga imkon bermoqda. Lekin, bu fikrni asoslash uchun 10-13 metr qalinlikdagi antik va o`rta asr madaniy qatlamlari tagidagi joylashgan eng qadimgi madaniy qatlamlarni bir necha joyda arxeologik-paleogeografiy nuqtai nazardan o`rganish zarur. Bunga o`xshash tarixiy jarayon Orolbo`yi o`lkalarida, ya`ni Sirdaryo va Amudaryoning quyi havzalarida (Tegisken, Qo`zaliqir) ham yuz bergan. Barcha joylarda ilk davlatchilik yozuvning paydo bo`lishi va uning tarixiy bilimlarni to`planishi bilan bir qatorda rivojlanib borgan.