Alisher navoyi nomidagi samarqand davlat universiteti

5. Movarounnahrda mo`g`illar hukmronligi davrida O`rta Osiyo xalqlari ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy taraqqiyoti masalalari.

1219-1221 yillar ichida O`zbekiston mo`g`ullar tomonidan istilo qilindi. Chingizxonning ikkinchi o`g`li Chig`atoy (1227-1241 yy.) nomli ulus, mashhur xorazmlik Savdogar Mahmud Yalovga (1125-1238) va uning o`g`li Ma`sudbek (1238-1289) yordamida idora qilindi.

Mo`g`illar hukmronligi yillarida Movarounnahr xalqi ikki tomonlama – mo`g`il hukmdorlari dorug`alar, bosqoqlar hamda mahalliy er egalari zulmi ostida qoldi.

Bu davr tarixshunosligida Rashiduddin Fazlulloh ibn Imoduddovga Abulxayr al-Hamadoniyning «Jome` ut-tavorix» («Tarixlar majmuasi») asari bilan muhim o`rinni egallaydi. Bu kitob o`rta asr Sharq tarixchiligida yangi an`anani boshlab bergan asar. Unda umumiy tarix sifatida musulmon mamlakatlari tarixi bilan birga, G`arb mamlakatlari, Xitoy hamda Hindiston tarixini ham yoritishga intilgan, Sharq mamlakatlari tarixi umum jahon tarixining bir qismi, deb hisoblangan.

«Jome` ut-tavorix» asarining ayniqsa turk-mo`g`ul asarlari tarixini o`z ichiga olgan Markaziy Osiyo xalqlari tarixini o`rganishda katta ahamiyatga ega.

Umumiy tarix yo`natilishida yozilgan yana bir asar «Tarixi guzida» («Saylangan tarix»)ning muallifi Hamdulloh Qazviniy bo`lib, kelib chiqishi bo`yicha arab, 1281 yili Eron Ozarbayjonining Qazvin shahrida tug`ilgan. Ushbu asarda qadim zamonlardan to 1330 yilgacha Eron va qisman, O`rta Osiyoda bo`lib o`tgan voqealar yozilgan.

O`tamish Xojining «Chingiznoma» asari Xorazmda hukmronlik qilgan shayboniylardan Esh sulton (1558 yili o`ldirilgan)ning topshirig`i bilan XVI asrning birinchi yarmida yozilgan. Bu asar Oltin O`rda va Qozog`istonning qo`hna tarixidan, aniqrog`i XIII-XVI asrlardagi tarixidan hikoya qiluvchi qimmatli tarixiy asardir. «Chingiznoma» asari Jo`chi ulusi va Xorazmning o`rta asrlardagi tarixining qorong`i taraflarini yoritishda muhim manba bo`lib xizmat qiladi.