Alisher navoiyning nasriy asarlari

II BOB . Insho san'ati-epistolyar proza namunasina oid asari
Navoiy davri adabiyotida keng tarqalgan kichik she'riy janrlardan biri muammo edi. Uni yozish va yechish san'atining turli-tuman yo'llari haqida ko'plab qo'llanmalar yaratilgan edi. Abdurahmon Jomiyning o'zi bu sohada 4 ta risola yozgan edi. Shulardan biri "Risolai muammoi manzum"-muammo haqidagi she'riy risola qisqa va qiyin usulda yozilganligi uchun Navoiy o'zida muammo haqida maxsus bir asar yozish ehtiyojini sezadi va 1485 yilda "Risolai mufradot"ni yaratadi. Bu risola Navoiyning forsiy nasri namunasidir.
Muammo haqidagi mavjud bo'lgan barcha qo'llanmalardan farqli o'laroq Navoiy muammo qoidalarini qat'iy tartib bilan beradi va har bir qoidani xarakterli misollar asosida tushindiradi.
Risolada muammo san'atining 15 amali, 48 xil uslubi beriladi, misol tarzida 148 muammo keltiriladi.
Navoiyning o'zi ta'kidlaganidek, "Risolai mufradot" fors tilida yaratilgan shu mavzudagi asarlarga qaraganda oson, tushunarli tilda yozilgan. Keltirilgan misollarni tushintirish usuli ham yengildir. Yana shuni ham uqdirib o'tish lozimki, Navoiy muammo janrida yozilgan fardlarning faqat texnik maqsadlarda yuzaga kelgan shablon she'rlar emas, balki ma'lum g'oya mazmunini ifodalovchi, badiiy yetuk namunalar bo'lishi zarurligini hamisha nazarda tutgan, bunga uning o'zi ijod qilgan deyarli barcha muammolari dalildir.
Navoiyga qadar turli xil mavzulardagi, har xil badiiy saviyada yaratilgan maktublardan majmualar ham tuzila boshlangan edi.
Turkigo'y xalqlar adabiyoti tarixida esa birinchi shunday majmua tuzgan adib Alisher Navoiy bo'ldi. U o'z xatlarini to'plab, uni "Munshaot" deb atadi.
"Munshaot"ning qachon tartib berilganligi haqida Navoiy hech qanday ma'lumot bermaydi. Lekin ba'zi maktablarning mazmundagi voqealar bayonidan, ba'zilaridagi ayrim qaydlar va ishoralardan "Munshaot" 904|1498-1499 yilda tuzilgan deb taxmin qilish mumkin.
"Munshaot" muqaddimasida qayd qilinishicha, Navoiy o'z maktublarini jamlar ekan, ona tilining davlat ishlari, siyosat yuzasidan, shunngdek shahsiy xarakterdagi yozishmalar olib borishga badiiy jihatdan tamomila yaroqli ekanligini isbotlashni maqsad qilib olgan edi.
Navoiy "Munshaot"ni tuzar ekan, yana bir maqsadni ko'zlagan edi. U ham bo'lsa xatlardagi mulohaza va orzularning, nasihat va tanbehlarning jamiyat uchun, barcha uchun, qolaversa, butun avlodlar uchun foydali deb bilganligi tufayli, xalq tinchligi, saltanat farovonligi ta'min etadigan ezguliklar uchun kurashish, xalq va mamlakat manfaatlariga zid bo'lgan barcha holat va urinishlarni bartaraf etishga chaqirishdek buyuk maqsad edi. Ulug' adibimiz ana shu maqsad xazinasining kalitini o'z o'quvchilari-avlodlari qo'liga tutqazmoqchi edi. Bu haqda Navoiy "Munshoat"-da yozadi:
Necha ganj ichra bo'lsa gavhar, dur,
Ko'rki, bordur aning kalidi temur.
Ganji maqsud kimga bo'lsa umid,
Ul nasihatlar erur anga kalid.
Qulf ocharda gadovu sohibtoj,
Teng bo'lurlar kalidga muhtoj.
Demak, Navoiy o'z maktublariga badiiy nasr turi- insho san'ati namunasi hamda ularni yozishdan ko'zlangan maqsadlar zaminida namoyon bo'ladigan gumanistik g'oyalarini avlodlarga yetkazuvchi muhim vositalardan deb qaragan.
"Munshaot" tarkibidagi maktublarning birortasini ham qayerdan qayerga, kimga va qachon yuborilgani ko'rsatilmaganligi ana shu maqsadlar bilan izohlanadi. Lekin bu hol maktublarni aniqlashda juda katta mushkullik tug'diradi.
Navoiy maktublari ularda tilga olingan problemalar va masalalar ko'lami, badiiy barkamolligi, voqealar qamrovining kengligi jihatidan o'z mualliflarining ijodiy merosida va o'sha davr ijtimoiy-siyosiy hamda madaniy hayotini o'rganishda alohida ahamiyat kasb etadi. "Munshaot"dagi xatlar turlicha mazmunda yozilgan. Ular orasida navro'z tabriklari, sog'inch maktublari, ta'ziyanomalari, siyosiy, iqtisodiy, madaniy adabiy va boshqa mazmundagi yozishmalar mavjuddir. Maktublarning aksariyatida birinchi o'rinda davlat, siyosat masalalari turadi.
Navoiy Husayn Boyqaroga yo'llagan maktublarida shohga, u orqali saroy, undagi ahvolga, saroy ahllari hamda mamlakatini idora etish usuliga o'z munosabatini bildiradi. Bu xil maktublardan shu narsani uqsa bo'ladiki, Navoiy Husayn Boyqaroga va shahzodalarga katta umid bog'laydi va o'ziga xos bo'lgan sergaklik va vazminlik bilan, g'oyat mehribonlik va dono nasihatgo'ylik bilan ularni xavf-xatarlardan saqlamoqchi, to'g'ri yo'lga solmoqchi edi.
Ma'lumki, Navoiyning davlat arbobi sifatidagi amaliy faoliyatida uni eng avvalo siyosiy ixtiloflarning oldini olish, davlat mustaqilligi va yaxlitligini saqlab qolish, osoyishtalikni qat'iy barqaror qilish va mustahkamlash masalalari band etgan edi. Mana shular taqozosi bilan "Mun'shaot"dagi qator maktublar, jumladan shahzoda Badiuzzamonga yo'llangan xatlar yozilgan edi. Bulardan Alisher Navoiy bu shahzodaga katta umidlar bog'lagani, uning tarbiyasida ishtirok etgani va uning faoliyatini foydali o'git-nasihatlar bilan yo'naltirib turgani ma'lum bo'ladi. Navoiy Badiuzzamonni Xuroson saltanati uchun davlatni boshqarish usullarini yaxshi bilgan, adolat-parvar hukmdor sifatida ko'rishni orzu qilgan va shu yo'lda jiddiy harakatlar qilgan, Xusayn Boyqaro bilan Badiuzzamon oralaridagi ixtiloo'lar tufayli mamlakat yaxlitligi va xalq osoyishtaligiga yetishishi muqarrar bo'lgan xavfning oldini olishga tinimsiz intilgan edi. Ana shu masalalarni Navoiy o'z maktublarida diqqat markazida tutadi.
"Munshaot"da bir maktub borki, unda muallifning inson uchun, insoniy fazilatlar uchun bir ota sifatida ham qanchalik izchillik va kuyinish bilan kurashganligi o'z aksini topgandir. Maktub mazmuni shunday: Navoiy bir bolani farzand sifatida o'z tarbiyasiga oladi. Bu yo'lda ancha mehnat saro' qiladi. Lekin u Navoiyning ishonchini oqlamaydi. Umidlari puchga chiqqan, farzandning nojo'ya harakatlaridan dili pora bo'lgan shoir alam va g'azab bilan unga noma yo'llaydi:
"Ey nafs havosig'a giriftor o'lg'on,
Shayton ishiga ishing namudor o'lg'on,
Ham zuhd ila izzatga sazovor o'lg'on,
Ham fisq ila olam elig'a xor o'lg'on.
... Agarchi kichik erding, ammo andoq ermaski, xotiringdin maxv bo'lmish bo'lg'ay va agarchi tifl ermaski, zamiringdin unitilmish bo'lg'ay! Hayotimni sening tarbiyatingga mash'uf va avqotimni sening muhofazatingga masruf qildim va farzandlig'inig raqamini xotirimga muharrar va otaliq mehr va shavqatin holingga muharrar ettim", - deya boshlanadi insoniy dard qayg'u bilan to'liq bu maktub.
Navoiy davom etib, biror soat ham farzandning ahvolidan g'ofil bo'lmaganini, ilm-fanni egallashiga to'la imkoniyat va sharoit yaratib berganini, uning insoniy fazilatlarga ega bo'lishi uchun tinmay intilganini yozadi. Maktubdan ma'lum bo'lishicha, Navoiyning mehnatlaridan voqiflar unga ta'na va nasihatlar qiladilar. Bularga qaramay Navoiy bolaning tarbiyasi bilan astoydil mashg'ul bo'laveradi va bunda anchagina muvaffaqiyat ham qozondi. Lekin keyinchalik farzand to'g'ri yo'ldan ozib ketadi va bu hol Navoiy uchun og'ir bir fojiaga, alamli dardga aylanadi. U yozadi:
"Ro'zgoring salohi fasodqa yondi va af'oling pokizaligi nopoklikka aylandi. Nasihatni quloqqa solmading va pand bila malomatni ko'ngulga olmading. Holingdin xabardor qilg'on soyi bexabarroq va fisqu fujuringni man' qilg'on soyi batarroq bo'lding... bu faqirning muncha vaqtlig' sa'y va emgagini va uzun yillar tortg'on riyozatini nafsi shum havosi va fe'li mazmum muqtazosi bila zoyi' qilding... dag'i tavbalar qilib, ahdlar bog'lab, ontlar ichib, barchani buzub, tangri taolodin qo'rqmading.
Xolo ne so'zingga, ne ahdingg'a, ne qavlungg'a e'timod qolibtur. Nevchunki, har qaysini borlar ma'lum qilibdir va sinalibdur".
Ortiq chiday olmagan Navoiy uni farzandlik huquqlaridan mahrum etadi. "Majolis un-nafois"da tilga olingan shoir va adiblar qatoridan chiqaradi.shundan keyin shaharning katta-kichigi oldida uning hech bir e'tibori qolmaydi.
Maktub oxirida Navoiy farzandning bunchalik nonko'rliklari va dilozorliklari uchun uni jazolay olishi mumkinligini bildiradi. "Ammo,-deydi Navoiy,-ikki jihatdin yetkurmadim. Biri bukum, muncha pand va nasihat va tashni' va malomat va ont va aymon bila birovkim, mutannabih bo'lmamish bo'lsa bir necha izo va azob bila ham bo'lmag'usidir, balki ul izo va azob yetkururda bu faqirning za'flig' mijozig'a taraddud va tashvish ko'prak yetkusidir va sanga xud tavovut qilmag'usidir. Yana biri bukim, sen har baqoidolig'kim, qilibsen, anga ko'ra sado va jazo topibsenkim, ul podshohi islom xumoyun xotirining g'ubori va... soyir azizlarining ko'ngullarining ozoridirkim, har biri fil haqiqat yuz o'limdin ortiqtur ammo bu ma'nidin sen g'ofilsen".
Navoiyning bu xatda kuyinib aytganlarining tarbiyaviy ahamiyatiga katta. To'g'ri yo'ldan ozgan odam uchun eng jazo xalq nazaridan qolishdir, degan xulosaning o'zida bir olam ma'no bor.
Ayni choqda, bu maktub Navoiydagi qaynoq otalik mehrini ko'rsatadi, uning nozik qalb egasi ekanligidan, o'ta ta'sirchan, mustahkam irodali va g'oyat qat'iyatli odam bo'lganligidan ham dalolat beradi.
"Munshaot" mazmuni Navoiyning ko'p qirrali amaliy faoliyatida xalqparvarlik, insonparvarlik va tinchliksevarlik prinsiplariga asoslangani, mamlakat va xalq manfaatlarini himoya qilganini ko'rsatib beradi.
Bu ayniqsa, Navoiyning temuriy hukmdorlarga o'gitlari, ta'na va tanqidlari o'rin olgan maktublarda o'z aksini topgandir.
Maktublarda Navoiy biografiyasiga oid ma'lumotlar, badiiy ijodi yuzasidan qaydlar, axloqiy qarashlariga aloqador faktlar mavjud.
Bu asr Navoiy ta'kidlaganidek, qadimgi o'zbek tilining insho sohasida mutlaqo yaroqli ekanligini namoyish qiladi.
Alisher Navoiyning tarix, tasavvuf va din tarixiga oid nasriy asarlari ham mavjud. Bular ""Tarixi muluki Ajam", "Nasoyimul muhabbat", "Tarixi anbiyo va hukamo", "Vaqfiya"lardir.
Mazkur asarlar, ma'lum ma'noda Navoiygacha bo'lgan an'ana ta'siri yozilgan. Lekin ularni yaratishda boshqa muayyan maqsadlarni ham ko'zda tutganligi shubhasizdir.
"Tarixi muluki Ajam" tariyxiy mavzuda yozilgan o'zbek tilidagi birinchi ilmiy-prozaik asar bo'lib, 1488 yilda yozilgan. Unda, muallifning qayd qilishicha, o'zigacha mavjud qator tariyxiy asarlar asosida Eron podshohlari tarixi yaratilgan. Navoiy garchi o'z asarini yangi faktik ma'lumotlar bilan boyitmasa ham, imkoniyati darajasida to'rt suloladagi podshohlar xronikasini tartibga solishga intiladi, tariyxiy asarlardagi ba'zi "muxolafat" (qarama-qarshiliq) va "muxtalif" (har xil, turli-tuman) liklarga bir qator aniqliq kiritmoqchi bo'ladi.
Navoiy o'zining yuksak gumanistik dunyo-qarashidan kelib chiqib (mamlakat iqtisodiy va madaniy hayotini ko'tarishga qaratilgan tadbirlarni alohida e'tibor bilan qayid qilishi, bosqinchilik urushlari, zulm va adolatsizlikni qoralishi...) qalam tebratgani haqida bu asarni birinchi tadqiq etgan A.Hayitmetov qimmatli mulohazalarni bildiradi.
Eron podshohlarining to'rt sulolasi afsonaviy podshoh Qayumarsdan to arablar istilosi vaqtida qatl qilingan sosoniy Yazdi Jurdi Shahriyorgacha bo'lgan vakillari haqida to'xtalib o'tadi.
Shuni alohida qayd qilib o'tish joiz ko'rinadiki, Navoiy hech shubhasiz, Eron shohlarining tarixini puxta bilgan, ular haqidagi haqiyqiy va afsonaviy ma'lumotlarni ham yaxshi tushunar edi.
Navoiy butun ijodiyotida va faoliyatida ilgari surgan ideal shoh g'oyasini bu asarida ham o'tkazadi. Har bir podshoh haqida so'z yuritar ekan, uning xalq va mamlakat uchun foydali faoliyatini ko'rsatib o'tadi. Bu moment asarning ijtimoiy mohiyatini belgilab beradi. Masalan, peshdodiylar sulolasidan Hushangning odil va bilimli ekanligini, Jamshidning o'z davrida to'qish ishlarini yo'lga qo'yganligi, harbiy qurollar yasashni ixtiro qilganligi, binokorlik sohasidagi faoliyatini, Manuchehrning suv inshootlarini barpo etishi, bog'-rog'lar yaratish va dehqonchilikni rivojlantirish, Toxmosibning obodonchilik sohasidagi yaratuvchilik ishlarini, alohida urg'u berib bayon etishi fikrimiz dalilidir.
Ayni choqda Afrosiyobning bosqinchilik urushlariga bel bog'laganligi, xalq ahvolini og'irlashtirishga qaratilgan vayronalik kelturuvchi xatti-harakatlarini, Doro III ning zolimligini, mifologik shoh Zahhok xunkorligini Navoiy qattiq qoralaydi.
Navoiyning podshohlarga bergan xarakteristikalaridagi ayrim-ayrim o'rinlar asarning o'z davri xukmdorlarigaqarata, ularning ba'zi narsalarga e'tiborini tortishlikni, ba'zi hollardan ogoh bo'lishlikni, ezgulik va odillikka da'vat etishlikni nazarda tutganligini ko'rsatadi.
"Tarixi muluki Ajam"dagi ma'lumotlar Navoiy asarlaridagi qadimgi Sharq mifologiyasiga oid fikrlarni, umuman, tarixiy xronikalarni to'g'ri tushunish va izohlashda ahamiyatlidir.
Navoiy bu nasriy asarining tili yoki uslubi haqida shuni aytish kerakki, "u o'z fikrlarini mumkin qadar sodda ifodalashga intiladi. ...uning asarida qiyin, murakkab, mazmunsiz, balandparvoz ibora va tasviriy elementlarni, mavhum jumlalarni deyarli uchratmaymiz". (O'zbek adabiyoti tarixi, II-tom, 448-bet).
Shu nuqtai nazardan qaraganda bu asar o'zbek tilida tarixiy asar yozishning yangi bir uslubini kashf etdi.