Alisher navoiyning nasriy asarlari

1.2 . Tarix, tasavvuf va din tarixiga oid asarlari
Navoiy har bir shoir shaxsiyatiga konkret va xolis yondashadi. U ba'zi shoirlarning ma'naviy qiyofasidagi nuqsonlarni, xarakteridagi kamchiliklarini ko'rsatib o'tishni zarur deb hisoblaydi. Masalan, ichkilikka berilgan Sayfiy, Sayyid Imod, Hofizi Sa'd va boshqalar; fitnachi, bezori, urushqoq Sayyid Quroza, Qutblakadang, Abu Nasr, Qavsiy, Shohquli O'yg'ur va boshqalar.
Navoiy o'z oldiga yolg'iz ularni emas, balki ularni misol qila turib, boshqa ko'p ijodkorlarni ham tarbiyalashni maqsad qilib oladi. Xalq nazaridan chetda qolgan ijodkorlarning va ularning asarlari shuhrat qozona olmagani sababini adabiy hayotdan uzilib qolganliklarida deb hisoblaydi. Masalan, Yaxyo Sebak, Ashraf va boshqalar.
Feodal-klerikal ideologiya hukmron bo'lgan davrda unga va uning vakillariga qarama-qarshi fikrlar bayon etuvchi so'z san'atkorlari haqidagi ob'ektiv ravishda to'xtab o'tar ekan, Navoiy ayrim hollarda ularga nisbatan xayrixohlik bildiradi. Masalan, Husayn Xorazmiy, Abdullativ Mirzo, Mir Shohiy.
Adabiy tanqidning badiiiy ijod sohasidagi mustasno rolini Navoiy juda yaxshi tushunar edi. Unga loqayd qaragan yoxud mensimagan qalam ahlini Navoiy g'oyat qoralaydi. Masalan, Badaxshiy, Riyoziy, Xurramiy va boshqalar.
Asarda Navoiy o'z hamkasblari qarshisida adabiyot davr talabi saviyasida bo'lishligi lozim degan vazifani qo'yadi. U asarlar ham g'oyaviy, ham badiiy jihatdan yetuk va puxta, adabiy an'analarni namunali yzlashtirib, ularni ijodiy boyitgan emotsional ta'sir qudratiga ega va yuksak estetik zavq bag'ishlay oladigan darajada bo'lishligi zarur degan talablarni qo'yadi.
Navoiy adabiyotda ma'lum bo'lgan fikrlarni takrorlovchi, o'zgalar she'rini o'ziniki qilib oluvchi soxta ijodkorlar plagiatlar, Nargisiy, Anisiy, Hoja Musolarni ayovsiz tanqid ostiga oladi.
Shuningdek, Navoiy hokim tabaqalarga mansub shoirlarni xalqqa zulm o'tkazganligi,axloqiy qiyoo'asini tubanligi haqida, she'rlarning ham g'oyaviy ahamiyatga ega bo'lmaganligi uchun g'azab bilan tilga olib keskin fosh etadi.
Tazkira materiallari Navoiyning adabiyotga endi kirib kelayotgan yosh iste'dodlarga alohida husn-rag'bat, katta ehtiyotkorlik bilan qaraganidan, ularga katta umid bog'laganidan dalolat beradi. Bu yoshlarning ko'pchiligi Hirotda tahsil olayotgan talabalar bo'lib, Navoiy ularning aksariyatiga homiylik qilgan, moddiy ahvollaridan xabardor bo'lib turgan, ularning badiiiy kamolati xusisida qayg'urgan.
Bu hol Navoiy dahosining qudratidan, uni hamma davrlarga jumladan, bizning zamonamizga hamnafas san'atkor ekanligidan dalolat beradi.
""Majolis un-nafois" qimmatli avtobiografik ma'lumotlarga qaraganda ham boy asardir. Navoiyning qayerlarda bo'lgani, kimlar bilan uchrashgani, uning ustozlari yaqin do'stlari, shogirdlari, hamsuhbatlari, u bilanyozishib turgan shoirlar, qarindoshlari, farzandi o'rnidagi shaxslar haqida tazkirada maroqli materiallar mavjud.
Asarda, shunungdek, Navoiy davri muzika madaniyati, muzika nazariyasi, badiiy so'z va muzika ijroshiligi san'ati haqidagi ham ma'lum tasavvur yaratib beradigan ma'lumotlar keltiriladi.
Navoiyning "Majolis un-nafois" asari eng qiziqarli, eng hayotiy asarlaridan biridir. U g'oyat jonli va ravon til bilan yozilgan. Asarning bayon uslubi aniq, puxta va g'oyat lakonikdir. Maqolalardagi har bir jumla va ularga singdirilgan fikr, g'oya juda ham ixcham. Muallif o'rni-o'rni bilan original tasvir, hazil-mutoyiba, xarakterli badiiy lavhalar ishlatadiki, bular birlashib asarning badiiyatini ta'minlaydi.
"Majolis un-nafois" keyingi davrlarda yaratilgan tazkiralarga barakali ta'sir ko'rsatdi. Sodiq kitobdorning "Majma ul-xavos "Hasan Nisoriyning "Muzakkur ul- ahbob" Som Mirzoning "Tuhfai Somiy", Fazliyning "Majmuat ush-shuaro", Tabibiyning "Majmuat ush-shuaroi Feruzshohiy" shular jumlasidandir.
Noma'lum muallifning "Tazkirai shoiron" (XVIII), Ali Ibrohim Halilxonning "Suhufi Ibrohim", Sayid Muhammad Siddiq Hasanxon Bahodirning "Sham'i anjuman", Rizoqulixon Hidoyatning "Riyoz ul-orifin", noma'lum avtorning "Xarobot" nomli ikki tomli, antologiyalarida qayd qilinishincha, Navoiy tazkirasidan asosiy man'ba sifatida foydalanilgan.
Navoiy asarida nomlari zikr qilingan ko'p shoirlarning ijod namunalari bizgacha yetib kelmagan. Bu jihatdan "Majolis" g'oyat nodir manba' bo'lib, adabiyot tarixi uchun mustasno ahamiyatga molikdir. Ijodkor faoliyati, uning shaxsiyatiga hurmat, ayniqsa xalq orasidan chiqqan, mehnat ahliga mansub shoirlarga muallif munosabati asarning xalqchillik tendensiyasida yozilganligini ko'rsatib beradi. Muallif esa bu asarida o'z iste'dodining yanav bir olmos qirrasi- o'zining o'tkir va ziyrak adabiyotshunos olim va tanqidchi ekanligini namoyon qiladi.
Xalqning madaniyatini ko'tarishda asosiy vosita bo'lgan til masalasiga Navoiy alohida e'tibor bilan qaragan. U o'z davridagi adabiy til "turkiy"ni har tomonlama boyitib, uni yuksak darajaga ko'tardi. Navoiy ijodi timsolida o'zbek adabiy tilining ifoda vositalari ko'paydi. Estetik imkoniyatlari kengaydi, adabiy va ilmiy qudrati oshdi. Bular bilan qanoatlanmay Navoiy o'zbek tilining har jihatdan yetukligini nazariy isbotlash maqsadida 1499 yilda "Muhokamat ul-lug'atayin" asarini yozdi. (Bu asardagi asosiy masalalar tahlili haqida qarang: A.Usmonov, "Muhokamat ul-lug'atayin" Alishera Navoi, Tashkent 1948 g.)
Professor A.Rustamov Navoiyning o'z xalqiga til jihatdan ko'rsatgan bebaho xizmatlarini quyidagicha belgilaydi:
1.Navoiy o'zbek adabiy tilini turkiy lahjalar hisobiga yangi tub so'zlar bilan boyitdi.
2.Bor so'zlar va qo'shimchalar asosida o'zi yangi so'zlar yaratdi, badiiy talablarga javob beradigan lug'aviy birliklarni leksemalarni hosil qilishning nozik usullarini kshf etdi.
3.Turkiy lahjalar va folklor zaminida Navoiygacha ham tilda ishlatilgan so'zlarni yangi ma'nolar bilan boyitdi.
Navoiy til va lahjalar hisobiga so'z formalari, sintaktik kostruksiyalarini ko'paytirib, ularning ma'no va funksiya doirasini kengaytirdi. Uning grammatika sohasidagi o'g'uz elementlaridan unumli foydalangani alohida ahamiyatlidir. (F.Abdullayev. XV asr o'zbek adabiy tilining dialektal asoslari masalasi. Navoiy va adabiy ta'sir masalalari. (To'plam), Toshkent, 1969 yil 245-252-betlar).
Bunday ulkan tarixiy xizmatlarni o'tagan Navoiy o'z asarida o'zbek tilining rivojiga qo'shgan amaliy hissalarini nazariy jihatdan asoslab berdi. Navoiy o'zbek tili haqidagi fikrlarini o'zi yaxshi bilgan fors tili bilan muqoyasa qilishdek to'g'ri ilmiy metod asosida bayon qildi.
Masalan, Navoiy tushunchalarni anglatuvchi so'zlardan tashqari juz'iy ma'nolarni anglatuvchi so'zlarning fzbek tilida ko'pligi masalasini tekshirar ekan, yuzta fe'lning ro'yxatini beradi va uning mazmunini she'riy misollarda sharhlaydi.
Asarning adabiyotshunoslik uchun ahamiyatli tomoni shundaki, Navoiy o'z qiyosiy kuzatuvlarini o'zbek va fors adabiyotlari tarixi, o'z davri tarixiy sharoiti, adabiy hayoti, o'zbek adabiyotining o'sha vaqdqtdagi ahvoli va istiqboli uchun kurash bilan bog'lab tekshiradi. Bu keyingi zamonlar uchun katta ilmiy va ijtimoiy ahamiyatga ega edi.
Navoiy keng ko'lamda rivojlangan forsiy she'riyatning ravnaqi muqobalasida turkiy tildagi poeziyaning nisbatan juda sust rivojlanganligi masalasiga e'tiborni tortadi va buning sabablarini ko'rsatib berishga harakat qiladi. Navoiyning ta'kidlashicha, bunday sabablar uchta bo'lib, birinchisi turkigo'y ijodkorlar ona tilining boyligi va nozikligini bildiruvchi bir necha ma'noga ega so'zlar, murakkab ibora va ifodalar ko'p bo'lganligidan ularni puxta tushinib, she'riyatda mahorat bilan ishlatishdek mehnatdan cho'chib, mushkilliklardan oson yo'lga tushib olishlaridir: Ikkinchisi-ba'zi bir iste'dodli san'atkorlarning davrdagi hukmron traditsiya doirasida bo'lishlikni o'zlariga munosib deb bilishliklaridir: uchinchisi esa-yosh ijodkorlar yengil yo'l tutib, o'z ijodiy namunalarini tajribali forsiyzabon ustozlarga ko'rsatib e'tirof yoki tahsin kutishlari, bunday ustozlarning turkiy tildan bebahra ekanliklari tufayli ular, ya'ni yosh qalamkashlar turkiyga emas, forsiyga mayl ko'rgazishlaridir.
Haqiqiy daho egalari o'z ijod faoliyatlarining asl qiymatini, xalq, Vatan qarshisidagi o'z burchlarini juda aniq va yaxshi idrok etadilar. Shu nuqtay nazardan qaraganda "Muhokamat ul lug'atayin"dagi Navoiyning quyidagi: "... dono hakam adolat yuzidin ko'z solsa va burungi forsiy va so'nggi turkiy latoyif va daqoyiqidin bahra olsa... har qaysining martabasini ta'yin qilur avonida umidim uldur va xayolimga andoq kelurkim, so'zum martabasi avjdin quyi inmagay va bu tartibim kavkabasi a'lo darajadin o'zga yerni beganmagay". (Alisher navoiy, Asarlar, 15 tomlik, 14-tom, 121-bet). O'z ona tilining keng imkoniyatlaridan, uning badiiy ijod uchun mutlaqo yaroqli ekanlaridan kelib chiqib, shu tilda yaratgan ijodiy namunalarini sanab o'tgandan keyin keltirgan "Faxriya" usulidagi Navoiyning fikrlari g'oyat qayotiy bo'lib, real zaminga egadir.
Ma'lumki, Navoiyga qadar ham turkiy tilda ijod qilinar, unda bir qator yaxshi asarlar maydonga kelgan edi. "Muhokamat ul-lug'atayin"da Navoiy, Sakkokiy, Haydar Horazmiy, Atoiy, Muqimiy, Yaqiniy, Amiriy va Gadoiy kabi shoirlarni tilga oladi. Lekin, deb ta'kidlaydi Navoiy,-mavlono Lutfiydan boshqa shoirni fors tilida qalam terbatgan san'atkorlarga tenglashtirib bo'lmaydi. Bu bilan Navoiy o'zbek adabiyotining yirik namoyandasi, go'zal lirik she'rlar va ajoyib romantik doston muallifi Lutfiy ijodini yuksak baholaydi, uning adabiyot tarixidagi o'rnini to'g'ri belgilab beradi.
«Muhokamat ul-lug'atayn" da til bilan adabiyot masalalari bir butun yaxlitlikda olinadi, ularning bir-biriga bog'liq qirralari tahlil qilinadi. Ayni choqda o'zbek tili va adabiyoti masalalari bilan qiyoslab tarixiy sharoit, ijtimoiy-siyosiy voqelik ila bog'liq holda kuzatiladi, tekshiriladi.
Aytilganlardan ko'rinadiki, Alisher Navoiy ijodi va faoliyatida ona tili va o'z xalqi adabiyotining keng rivoj yo'liga qo'yilishi uchun kurash belgilovchi momentlardan bo'lib, "Muhokamat ul-lug'atayn"da bu momentlardan bo'lib, "Muhokamat ul-lug'atayn"da bu masala ham nazariy, ham amaliy aspektda asoslab beriladi. Undagi har bir nazariy masalani dalillashda Navoiy sodda til, mantiqiy izchillik bilan xalq milliy madaniyati taraqqiyoti nuqtai nazaridan fikr yuritadi. Shu jihatdan qaraganda Navoiyning bu asari o'zbek adabiy tili va adabiyoti taraqqiyotida g'oyat muhim rol o'ynagan asar bo'lishi bilan birga, muallif ijodidagi ilmiy prozaning yorqin namunasi hamdir.
"Mezon ul-avzon"ni Navoiy 1492 yilda yozadi. Bu asarning yozilish sabablari ham, yuqorida qayd qilib o'tganimiz, muallifning yuksak adabiy va hayotiy maqsadlari bilan bog'liqdir.
Turkigo'y shoirlar hamda turkiy adabiyot ixlosmandlari orasida aruz haqida mukammal va ommabop asarga ehtiyoj katta ekanligi, shunungdek, besh asrlik turkiy poeziyaning tajribasini umumlashtirish uchun o'zini burchli deb hisoblaganligi tufayli "Mezon ul-avzon" maydonga keldi.
Boshqacha aytganda, Navoiy bu asarida aruz nazariyasini o'z ona tilida bayon etdi va o'zbek she'riyati asosida ana shu nazariyani to'ldirib berdi.
"Mezon ul-avzon"ning ilmiy-tanqidiy matnini tayyorlagan, uni atroflicha o'rgangan I.Sultanov ta'kidlashicha, Navoiy 9 ta yangi vazn va she'riy shaklni qayd etadi, ularning xalqda mashhur nomlarini keltiradi yoki shu vazn nomi bilan ataydi: Vaznlar bobida Navoiy turkiy xalqlarda aruzdan boshqa yana mustaqil poetik va metrik forma birligini bir necha marta ta'kidlaydi. (I.Sultonov, Mezon ul-avzon, Navoiy, Asarlar, 15 tomlik, 14-tom, 267 -bet).
Asar she'r qurilishi haqida ilmiy risola bo'lgani uchun unga nasr bilan yozilgan qismlar oz bo'lib, ko'proq she'riy misollar vazn, bahrlar nomi va shakli, doira-jadvallardan iborat. "Mezon ul-avzon"da Navoiy adabiyotshunos olim sifatida she'riyat haqidagi ilmning eng qiyin sohasini mukammal va chuqur bilishligini namoyish qildi.