Alisher Navoiyning muhtara g’azallarida qofiya”mavzusida tayyorlagan mustaqil ta’lim ishi

Buxoro davlat universiteti Filologiya
Fakulteti filogiya va tillarni o’qitish (o’zbek tili)
ta’lim yo’nalishi 6-1-Uzb -20 guruh talabasi
Jumayeva Nozimaning “Navoiyshunoslik” fanidan
“Alisher Navoiyning muhtara g’azallarida qofiya”mavzusida tayyorlagan mustaqil ta’lim ishi.
(Alisher Navoiy “Mukammal asarlar to’plami” 20 tomli.18-tom “Devoni Foniy” asosida)
Fan rahbari: Bekova Nazora Jo’rayevna
Filologiya fanlari doktori,dotsent.

Navoiyning muhtara g’azallarida qofiya
“Guli ro’yat,ki zohir gashta…” g’azali
Guli ro’yat, ki zohir gashta rangi yosamin o’ro,
Chi boshad kaz mai gulrang sozi otashin o’ro.
Namedonam zi may surx chashmi kofirat,yoxud
Libosi ol po’shondi ba qatli ahli din o’ro.
Maro ham g’unchai dil bishkufat chun on dahan har gah
Zi xo’y shabnam chu binshinad ba gulzori chabin o’ro.
Chu aksi suratat dar boda zohir gasht natvonad,
Badin son ob-u rangi soxtai naqqoshi chin o’ro.
Ba muknat chun Sulaymon ast piri mayfuro’sh,inak
Zi har xum olame digar shuda zeri nigin o’ro.
Chu avchi rif’atash az osmon bizgasht,az on ma’ni
Gado gashtand shohoni hama ro’yi zamin o’ro.
Bahoristoni getiro gule emin kucho yobi,
Ki nabvand sarsari bodi xazon andar kamin o’ro.
Az on dur aftad az vay,kaz baroyi chorayi vaslash
Makon ta’yin namoyad zohidi xilvatishin o’ro.
Daromad dar xaroboti fano,ey dil, digar Foniy
Zi ahli tavbavu taqvo nago’y ba’d az in o’ro.
Alisher Navoiyning fors-tojik tilida yozilgan ushbu g’azali 9 baytdan iborat.Qofiyalanishi a-a,b-a,d-a,e-a,f-a,g-a,h-a,i-a,j-a.Qofiyadosh so’zlar – yosamin,otashin,din,chabin,Chin,nigin,zamin,kamin,xilvatshin,in. Asosiy qofiyadosh so’zlarning 7 tasi (yosamin,otashin,chabin,chin,zamin,kamin,in) forsiy,2 tasi (nigin,din) arabiy, 1tasi (xilvatishin) arabiy-forsiy so’zlar hisoblanadi.Ushbu qofiyadosh so’zlardagi raviy,ya’ni tirgak tovush “n” tovushi sanaladi. G’azalda asosiy qofiyadan tashqari ichki qofiya sifatida kelgan so’zlar ham mavjud. Bularga rangi,sozi,ahli,gulzori,naqqoshi,piri,zeri,ro‎‎yi,baroyi,nago’yi so’zlari misol bo’ladi.Ushbu g’azaldagi qofiyadosh so’zlar qofiyaning muqayyad qofiya turiga misol bo’ladi.
“Ba’di umre kafkanad gardun….”g’azali
Ba’de umre kafkanad gardun ba kun o’ maro,
Seli ashki shodmoni mebarad zon ko’ maro.
Qohi chism oyad garon dar kaffai ishqam zi g’am,
Ko’hi Farhodash agar yak su nihi, yak su maro.
Ro’ ba rohat baski sudam, har du xunin gashtu resh,
Vah, ki so‎‎’yat omadanro nest rohu ro’ maro.
Bo‎’yi mushkin turraat to dar dimog’i man rasid,
Gah kunad beholu gah orad ba hol on bo’ maro.
Bas ki on badxo’y teg’i bedareg’am rond,soxt
Zin rioyathoi mufrit hamchu xud badxo’ maro.
Man,ki g’arqi may shudam ziqboli piri maykada,
Muhtasib in dam qucho yobad ba chustucho’ maro?
Foniyo nabudam andar yoru boshad choi shukr,
Kaz g’amu shodi mubarro soxt ishqi o’ maro.
Alisher Navoiyning ushbu g’azali an’anaviy 7 baytdan tashkil topgan. Fors-tojik tilida yozilgan. Qofiyalanishi: a-a,b-a,d-a,e-a,f-a,g-a,h-a. Qofiyaning muqayyad qofiya turidan foydalanilgan. Asosiy qofiya olingan so’zlarning barchasi (o’,ko’, so’,ro’,bo’,badxo’,chustucho’,o’) sof forsiy so’zlar hisoblanadi. unlisi qofiyadosh so’zlarning raviysi bo’lib kelgan.
“Soqii mahvash ar dihad ….” g’azali
Soqii mahvash ar dihad chomi sharobi nobro,
Beh, ki sipehr doradam sog’ari oftobro.
Chand shavam ba maykada behudu hamdomon barand
Mast kashon-kashon so‎’yi xonai man xarobro.
Soqii guluzori man gar zi ruhat araq chakad,
Atri maye marost bas,pur mafishon gulobro.
Guftamash,ey hayoti man, ko’ ba shitobat omadan?
Guft hayot mekunad vaqti shudai shitobro.
Zahri firoq mekasham,vah chi azob boshad in,
Dar tahi do’zahi g’amat chand kasham azobro?
Piriyu zuhdi ofiyat har seba vaqti xud xushand,
Dor g’animat ni zamon ishqu mayu sharobro.
Bas,biboyadat kafi xayfu nadomatat gazed,
Foniy agar zi kayf nihiy mavsumi gul sharobro.
Hazrat Mir Alisher Navoiy qalamiga mansub ushbu forsiy g’azal an’anaviy 7 baytdan tashkil topgan. Qofiyalanishi: a-a,a-b,a-d,a-e,a-f,a-g,a-h. Qofiyaga olingan so’zlarning oltitasi (nobro,oftobro,gulobro,shitobro,azobro,shabobro) forsiy, ikkitasi (xarobro,sharobro) arabiy tildan olingan. “O” unlisi raviy hisoblanadi.Qofiyaning mutlaq qofiya turidan mahorat bilan foydalanilgan.
“Soqiyo,boda chu reziy…” g’azali
Soqiyo, boda chu reziy ba qadah bahri tarab,
Qay tarabnok shavam, gar narosonish ba lab.
Achab on nest, ki az la’li tu yobem hayot,
Be labat in,ki buvad,zindagiy in ast achab.
Zarharidi tu buvad Yusufi Misri dar husn,
Nisbati banda ba shah, nest ba chuz tarki adab.
Talabi nuqtai mavhumi dahonat kardam,
Hiradam guft, ki on cho, ki naboshat matlab.
Araqi on zaqan ast obi Xizr, kaz labi o’,
Gasht moil ba tarashshux so’yi chohi g’abg’ab.
Aql kaz ishq gurezad chi taachchub boshad,
Piri aql ast bari ishq chu tifli maktab.
Naz qalandarvashiyast in saru po barahnagiy,
Kafshu dastgor ba may chumla garav shud in shab.
Sababi rif’ati dunon zi falak chistam guft:
“Sabab in don,ki nayorand zi mo chust sabab”.
Rindi mayxora ki dar dayr sharobash qut ast,
Qurbatash chustani Fonist qurbi mashrab.
Ushbu g’azal to’qqiz baytdan tashkil topgan.Fors-tojik tilida yozilgan.Qofiyalanishi:a-a,b-a,d-a,e-a,f-a,g-a,h-a,i-a,j-a.Qofiyadosh so’zlarning to’rttasi (lab,achab,g’abg’ab, in shab)forsiy, oltitasi (tarab,adab,matlab,maktab,sabab,mashrab) arabiy so’zlar hisoblanadi. “B” undoshi raviy hisoblanadi.Qofiyaning muqayyad qofiya turidan foydalanilgan.
“Zi tab mabod sudo’i bad’on…” g’azali
Zi tab mabod sudo’i bad’on chavon, yo Rab,
Ki sadqai sarash in piri notavon,yo Rab.
Zi hachr yo Rabu afg’onam az falaq bigzasht.
Tuam xalos namoyi az in fig’on, yo Rab.
Bad-on umed,ki shoyad ba mohi man birasad,
Shabi firoq rasonam ba osmon,yo Rab.
Rasid “yo, Rab”i shomi g’am ba machmai dayr.
Chi boshad ar buti man bishnavad az on, yo Rab.
Zi dayr mug’bachayi mast shud burun so’yi shahr,
Zi ahli zuhd ba dayr eminash rason, yo Rab.
Shudan ba ko’y riyo shayxro xush ast, mabod,
Maro ba chuz ravishi ko’chai mug’on,yo Rab.
Chu sarkashest tariqi riyo,sari Foniy,
Shavad ba dayri fano xoki oston,yo Rab.
Hazrat Mir Alisher Navoiyning fors-tojik tilida yozilgan ushbu g’azali an’anaviy 7 baytdan tashkil topgan. Qofiyalanishi: a-a,b-a,d-a,e-a,f-a,g-a,h-a. Qofiyaning muqayyad qofiya turidan mahorat bilan foydalanilgan.Qofiyadosh so’zlarning barchasi(chavon,notavon, fig’on,osmon,az on,rason,mug’on,oston) sof forsiy so’zlar hisoblanadi.”N”undoshi raviy bo’lib kelgan.
“Rasid parichehra mastona imshab” g’azali
Rasid parichehra mastona imshab,
Zi masti maro soxt devona imshab.
Maro kulbai bexudiyu chunun shud
Az on partavi ro’ parixona imshab.
Chi shami tachalli namud on, ki megasht,
Maloik ba darvash chu parvona imshab.
Zi ganchi visolash imorat paziruft,
Maro kunchi toriki vayrona imshab.
Zi shavqi mayi vasli o’ buvad nazdik,
Ki pur sozadam charx paymona imshab.
Ba bomu daram az pai in tamosho,
Furo’ rexta xeshu begona imshab.
Ba in nash’ai ishqu may gasht Foniy,
Hama umr devona, tanho na imshab.
Hazratning fors-tojik tilida yozilgan ushbu g’azali an’anaviy 7 baytdan tashkil topgan. Qofiyalanishi:a-a,b-a,d-a,e-a,f-a,h-a,g-a.Qofiyadosh so’zlarning barchasi (mastona,devona,parixona,parvona,vayrona,paymona,begona,na) sof forsiy so’zlar hisoblanadi.Qofiyadosh so’zlarning raviysi “a’’ unlisi hisoblanadi.Asosiy qofiyani hosil qilishda muqayyad qofiyadan foydalanilgan.
“Ba subh toibam az mehnati…’’ g’azali