|
Adabiy komparativistikaga xos xususiyatlar
Adabiy komparativistikaning
obyekti
adabiy jarayondir.
Badiiy adabiyotni o‘rganish bilan bog‘liq barcha masalalar
(mas., asar syujeti va kompozitsiyasi, mazmun va shakl, badiiy
asar tili, yozuvchi uslubi va h.k
.) adabiy komparativistikaning
predmetini tashkil etadi. S
intetizm, mentallik, retseptiv esteti
-
ka, intertekst(lik), paratekst(uallik), metatekst, gipertekst, arxi-
tekst, imagologiya, vorislik, semiotika, tipologiya, motiv
boshqa
atamalar qiyosiy adabiyotshunoslikning asosiy tushunchalari
hisoblanadi.
Ilmiy adabiyotlarda ta’kidlanganidek, asarning syujeti
va kompozitsiyasi, asar tili, motivlar, tarjima, asar poetikasi,
yozuvchi mahorati, o‘zga xalqning boshqa bir xalq adabiyo
ti haqidagi qarashlari, ya’ni, adabiy retsepsiyasi (o‘zga xalq
adabiyotini qabul qilish jarayoni) qiyosiy adabiyotshunoslik
obyekti bo‘lishi mumkin.
(masalan, «Navoiy rus kitobxoni ni-
gohida», «Pushkin va o‘zbek kitobxoni», «Fitratshunos yaponlar»
kabi mavzular)
Shuningdek, ayni badiiy asarga olimlarning
turlicha qarashlarini (masalan, «Boburnoma» haqida o‘zbek,
rus, yapon, nemis olimlarining ilmiy izlanishlari), xalqaro
1
Batafsil qarang: Расулов Р. Умумий тилшунослик. – Тошкент, 2010. – Б.78 – 115.
8
9
adabiy aloqalar, o‘zaro ta’sir, an’anaviylik va novatorlik, turli
xil san’at
(musiqa, rassomchilik, haykaltaroshlik, kino)
turlari-
ning adabiyotga ta’siri kabi masalalarni ham qiyosan o‘rga-
nish mumkin.
Sharqshunos N.I.Konrad (1891–1970) qiyosiy adabiyot
shunoslik obyekti bo‘lishi mumkin bo‘lgan 5 ta jihatga e’ti
borni qaratadi: 1.Tarixiy umumiylikka ega millat adabiyot
lari qiyosi (mas., fors va tojik ). 2. Turli xalqlar adabiyotida
tipologik xususiyatlar qiyosi (mas., XIX asr klassik realizmi).
3. Turli makon va zamondagi xalqlar adabiyoti qiyosi (mas.,
rus va o‘zbek adabiyoti). 4. Bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda
tipologik xususiyatlarga ega bo‘lgan adabiyotlar qiyosi (mas.,
ritsarlik romanlari va yapon harbiy epopeyalari). 5. Xalqlararo
adabiy aloqalar qiyosi. Bu o‘rinda olim adabiy ta’sir va adabiy
aloqalarga alohida urg‘u beradi
1
.
V.M.Jirmunskiyning (1891–1971) ta’kidlashicha, yozuvchi
ijodini unga ta’sir o‘tkazgan milliy va xalqaro adabiy an’ana-
lar bilan qiyosan o‘rganish ham juda katta metodik ahamiyat
ga ega bo‘lib, adibning ijodiy individualligini, milliy va jahon
adabiyoti taraqqiyotida tutgan o‘rnini aniqlashga yordam be
radi
2
.
Germaniyada nashr qilingan monografiyada komparati-
vistika fani 1) adabiyot nazariyasi komparativistikasi (Dich
tungs-Literaturtheorie); 2) adabiyot tarixi komparativistikasi;
3) komparativ intermedial tadqiqotlar (komparatistische In
termedialitätsforschung / Comparative Arts); 4) komparativ
madaniyatshunoslik (komparatistische Kulturwissenschaft)
1
Конрад Н.И. Избранные труды. Литература и театр. – М.: Наука, 1978. – С.32 – 33.
2
Жирмунский В.М. Проблемы сравнительно-исторического изучение литератур //
Известия АН. Т.XIX. Вып. 3. – М., 1960. – С.183.
kabi to‘rtta guruhga ajratilgan
1
. Bu o‘rinda mualliflar adabi
yot bilan aloqasi bo‘lgan har bir hodisani komparativistika
nuqtayi nazaridan o‘rganish mumkinligi nazariyasini ilgari
surgan.
Bundan tashqari komparativistika nazariyasiga ko‘ra
adabiy jarayonni ikki xil yondashuv orqali qiyoslash mumkin:
1. Adabiy jarayonga tarixiy genetik yondashuv
(kelib chiqi-
shi jihatidan bir xil yoki yaqin xalqlar adabiyoti);
2. Adabiy jarayonga qiyosiy tipologik yondashuv
(kelib chi-
qishidan qat’iy nazar umumiy tomonlarga ega bo‘lgan xalqlar
adabiyoti
).
Masalan, turli xalqlar adabiyotidagi abadiy mavzular, an’-
ana viy qahramonlar, janrlar, adabiy yo‘nalishlarni o‘rga nish
masalasi.
Adabiyotni qiyosan o‘rganish jihatdan komparativistika ik
kita katta guruhga bo‘linadi.
1. Makrokomparativistika – genetik jihatdan bog‘lanma
gan turli millat doirasidagi adabiy hodisalarning qiyosiy tah-
lili
(ma salan: Shekspir va Navoiy ijodi).
2. Mikrokomparativistika – bir millatga yoki hududga (re
gion) mansub adabiy hodisalarning qiyosiy tahlili
(masalan:
A.Qahhor va O‘.Hoshimov, Yassaviy va Maxtumquli ijodi sin
-
gari
)
Adabiyotshunos olimlarning ilmiy ishlarini qiyosan o‘rga-
nish ham makro yoki mikrokomparativistika obyekti bo‘lishi
mumkin. Ye.E.Bertels (1890–1957) va A.N.Malexova (1938–
2009) bir makonda yashab ijod etgan rus olimlaridir. Ularning
1
Handbuch Komparatistik: Theorien, Arbeitsfelder, Wissenspraxis / Hrsg. von Zym ner
R., H
ö
lter A. – Stuttgart: Verlag J.B. Metzler, 2013. – 405 s; Bu haqda qarang: Со циаль -
ные и гуманитарные науки. Отечественная и зарубежная литература. Сер. 7 // Лите-
ратуроведение: Реферативный журнал. – М., 2016. – C.7 – 21.
10
11
«Lison ut-tayr» dostoniga oid ilmiy izlanishlari mikrokompa-
rativistika obyekti hisoblanadi. Har ikkala sharqshunosning
ilmiy qarashlarini qiyosan o‘rganish shunday xulosalarga ke-
lish imkonini berdi
1
:
1. Ye.E.Bertels (1928) va A.N.Malexova (1978) tadqiqot
larida germenevtik ta’limot (talqin) muvozanati buzilma
gan, matn mohiyati o‘tkinchi g‘oya va mafkuraviy manfaatlar
uchun qurbon qilinmagan. Ye.E.Bertelsning 40-yillardagi tad
qiqotlari haqida bunday deyish qiyin, chunki qatag‘on siyosa
ti olimni davr mafkurasi bilan hisoblashishga majbur qilgan;
Har ikkala sharqshunosning asar syujeti, Navoiyning tasavvuf
ta’limotiga aloqasi, Foniy taxallusini tanlash sababi, Sharq
naziranavisligi xususidagi fikrlari deyarli hamohang. Masalan,
Navoiy va tasavvuf masalasida Ye.E.Bertels shoirning tasavvuf
ta’limotini chuqur bilgani, ammo so‘fiy amaliyotchi bo‘lma
ganini qayd qilsa, A.N.Malexova tasavvuf shoir uchun maqsad
emas, vosita bo‘lganini ta’kidlaydi
.
2. Ye.E.Bertels masalaga tarixiy-biografik, A.N.Malexo
va struktur-sistematik jihatdan yondashadi. Olim hikoyatlar
mohiyatini siyosiy, ijtimoiy-madaniy kontekstda mayda un
surlarigacha tahlil qiladi, A.N.Malexova esa asosiy e’tiborini
asarning ichki kompozitsiyasi, muallif shaxsiyati, hikoyatlar
tipologiyasi tadqiqiga qaratadi.
3. Har ikkala tadqiqot mohiyatan bir-birini to‘ldiradi.
Ye.E.Bertels va A.N.Malexova qarashlardagi fikrlar tadriji «Li
son ut-tayr» dostonini turli aspektda o‘rganish mumkinligi va
davomiyligini ko‘rsatadi.
1
Халлиева Г. XX аср Россия шарқшунослиги ва ўзбек мумтоз адабиёти. Монография.
– Тошкент: Муҳаррир, 2018. – Б.133 – 134.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
