Toʻmaris Shiroq, Iso, Muso, Zulfiqor (qilich), Duldul kabi.
5. Osmon jismlari nomlari (astraponimlar): Zuhro, Hulkar, Mirrix, Mars, Yetti qaroqchi.
Aholi yashaydigan kichik joy nomlari (oykonimlar, ko'chalar, bekat nomlari, (dramonimlar), tepaliklar, chuqurliklar. qir nomlari (oronimlar), uy hayvonlari va qushlarga atab qoʻyilgan nomlar (zoonimlar), jurnal, badiiy asar nomlari, oliy organ va tashkilotlar, orden va medallar nomlari atoqli otlardir. Atoqli otlar oʻzbek tili lugʻat tarkibini boyituvchi manbalardan biri boʻlib, tilda avvaldan mavjud boʻlgan soʻzlar asosida hosil boʻladi. Biroq atoqli otlar oʻz xususiyati va yozilishiga koʻra tildagi boshqa so'zlardan farqlanadi.
Atoqli otlarni turdosh otlardan farqlovchi muhim belgilardan biri koʻplik shakllarida ishlatilmasligidir.
Tilda mavjud otlarning katta qismini turdosh otlar tashkil etadi .Bir turdagi predmet, narsa -hodisalarning umumiy nomini bildiradigan otlar turdosh otlar deyiladi. Masalan, yulduz, daraxt, tepa, koʻl, daryo, qir, koʻcha, shahar, odam kabi.
Turdosh otlar birlik va koʻplik shakllarida ishlatiladi. Bir xildagi predmetlarni ifodalash asosida atoqli otlar turdosh otlarga o'tadi. Masalan, rentgen, amper, muslimka (bug'doy nomi), shuningdek, yakka predmetlarni ajratib koʻrsatish asosida turgan otlar atoqli otlarga aylanadi. Masalan, o'ktam (epchil). O'ktam— ism, lola (gul), Lola— ism, gulchehra (gul yuzli),Gulchehra—ism kabi.
Turdosh otlar ifodalaydigan rushunchasining xususiyatiga ko'ra ikki xil: aniq otlar va mavhum otlarga boʻlinadi
Aniq otlar shaxsni, predmetni anglatadi.Aniq otlarni ko'rish, sanash va ushlash mumkin: uy, odam, eshik, tikuvchi, suvchi, kitob, tosh kabi.
Mavhum otlar mavhum tushunchalarni, belgi, xususiyat, harakat va holatni narsa sifatida bildiradi. Bu otlar koʻplik son shaklida kelmaydi: mohiyat, mundarija, sevgi, kulgi, goʻzallik, qahramonlik, vatanparvarlik, aql, Sharaf, ovchilik kabi.3
Mavhum otlar asosan birlik shaklda qo'llaniladi,ko'plikda qo'llanilganda bunday otlarning ma'nosi nisbatan mavhumlik darajasini yo'qotadi. Masalan, tuyg'ular, ishonchlar, shodliklar kabi. Faqat so'nggi paytlarda uning dilida hatto o'zi cho'chiydigan noaniq ,mavhumroq allaqanday notinch tuyg'ular uyg'onib halovati yo'qoldi.(O.Yo.)
Mavhum otlar tub va yasama shaklarda ham mavhumlikni ifodalaydi. Biroq tub va yasama soʻzlarda mavhumlik darajasi bir xilda bo'Imaydi. Binobarin, tub holda mavhum ma’no ifodalovchi so'zlarda mavhumlik darajasi nisbatan past.
Chunki, bunday otlarni aniq otlar singari sanash, ko'rish mumkin bo'lmasa-da, ularning manosida aniqlik mavjudligini sezish mumkin.
Masalan, kurash, sevgi, baxt, zavq kabi mavhum otlaming ma'nosi nisbatan aniq. Bunday otlar ko'plik sonda ham qo'llanilishi mumkin: kurashlar, zavqlar kabi.
Turdosh otlar birlik shaklda predmetlarning to'dasini yoki yakka predmetlarni anglatadi. Shunga ko'ra turdosh otlar ikkiga bo'linadi: yakka otlar, jamlovchi otlar.
Bir turdagi predmetlardan birini ajratib ifodalaydigan otlar yakka otlar deyiladi: daftar, qalam, soat, eshik kabi. Shaklan birlikda boʻlib, mazmunan ko'plikni bildiradigan otlar jamlovchi otlar deyiladi. Yoki Jamlovchi otlar bir jinsdagi narsalarning yigʻindisini bir butun holatda anglatadigan turdosh otlardir. Bu otlar birlik shaklda yakka-yakka predmetlarni emas, balki bir butun jamlangan koʻp predmetlarni anglatadi:xalq, armiya, meva kabi.4
Do'stlaringiz bilan baham: |