Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti

 
O‘TILda qayd qilinmagan turkiy so‘zlar 
Turkiy asosli 
Arabiy asosli 
Eroniy asosli 
andoq
аsru
butrat
dog‘i
naki
tamug‘
xo‘tandek 
 yama
aningdek 
oydek 
yuzdek 
quyoshdek 
sutdek 
itlardek 
sandek 
qildek 
kechadek 
mandek 
yetmaklik 
ichmaklik 
yuzlik 
yemaklik 
bedardlik 
tavsan 
tozliq 
tun-kun 
 
asalatlik
iyddek 
masihdek 
nundek 
zarradek 
mehrdek 
qamardek 
xizrdek 
iyddek 
mirzodek 
masihodek 
nundek 
mehrdek 
qamardek 
qadidek 
masallik 
misllik 
mushtoqliq 
oshiqliq 
sone’lig‘ 
 
oyinadek 
guldek 
labdek 
oydek 
navoiydek 
oyinadek 
garddek 
sarvdek 
donadek 
guldek 
zordek 
kokildek 
garddek 
mastlik 
poklik 
dilxushliq 
xumorliq 
afshonlig‘, 
anfosilik, 
dardli 
gulafshonlig‘ 
hamul 
 jonqaro 
pastmonlig‘ 
 
 
O‘TILda qayd etilmagan so‘zlar. 

---

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
176 
1.
O‘TILda tamoman boshqa ma’noda qo‘llangan so‘zlar.
Biz quyida ajratilgan har bir guruh va guruhchalarning tahliliga to‘xtalamiz. 
O‘TILga kirmay qolgan 81 ta so‘zdan 59 tasining so‘z yasash asoslari lug‘atdan joy olgan va ularning 
yasovchilari hamda so‘z yasash qolipining ma’nosi hozirga zamon grammatik tavsiflarida berilgan. Ya’ni 
bunday so‘zlarning 10 tasi turkiy asosli so‘zlar:
 
аsru, butrat, dog‘i, tamug‘, xo‘tandek, yama, tavsan,tozliq, 
yama
; 
22 tasi eroniy asosli so‘zlar: 
oyinadek, guldek, labdek, oydek, navoiydek, oyinadek, garddek, 
sarvdek, donadek, guldek, zordek, kokildek, garddek, mastlik, poklik, dilxushliq, xumorliq, afshonlig‘, 
anfosilik, dardli, gulafshonlig‘, hamul, jonqaro, pastmonlig‘; 
20 tasi arabiy asosli:
 
asalatlik,
 
iyddek, 
masihdek,
 
nundek, zarradek, mehrdek, qamardek, xizrdek, iyddek, mirzodek, masihodek, nundek, 
mehrdek, qamardek, qadidek, masallik, misllik, mushtoqliq, oshiqliq, sone’lig‘
 
kabi so‘zlardan iborat. 
Dalillardan ko‘rinib turibdiki, yuqorida keltirilgan hosilalar O‘TILdan maxsus joy olishi shart emas, chunki 
hech bir lug‘at unumli, sermahsul so‘z yasash hosilalarini qamrab olishi mumkin emas. 
Demak, bunday hosilalar 
-dek, -lik, -liq -chi
kabi qo‘shimchalarning Muhammadrasul Mirzo davridayoq 
cheksiz mahsuldor bo‘lganingidan va HO‘T unumli so‘z yasalish qoliplari o‘sha paytdayoq shakllanganligidan 
dalolat beradi [Каримов, 1962:22]. Bu fikrni yasash asoslari HO‘Tda qo‘llanmaydigan va tabiiyki, O‘TILdan 
joy olmagan, biroq “Devoni Mirzo”da 
-liq
qo‘shimchasi bilan yasalgan 6 ta yasalish asosi arabiy bo‘lgan 
(
asalatlik
, 
masallik, misllik, mushtoqliq, oshiqliq
) va 3 ta yasalish asosi eroniy bo‘lgan
 
(mastlik, poklik, 
dilxushliq, xumorliq, afshonlig‘, anfosilik, dardli, gulafshonlig‘, pastmonlig‘ 
kabi) so‘zlar yana bir bor 
tasdiqlaydi. 
“Devoni Mirzo” asarlarida qo‘llangan, biroq O‘TILda qayd qilinmagan turkiy asosli tub so‘zlar 
sifatida quyidagi 9 ta so‘zni keltirish mumkin: 
аsru, butrat-, dog‘i, naki, tamug‘, xo‘tandek, yama, tavsan, 
tozliq 
kabilar. 
Shu bilan birga, O‘TILda mavjud, biroq “Devon”da butunlay boshqa ma’noda qo‘llangan 4 ta tub so‘z 
borki, ular tubandaga ma’nolarda qo‘llangan: 
vo‘tlig‘
– “o‘tli”,
yorlig‘ – “
buyruq”, 
yon – “
qaytmoq», 
qarog‘ – 
“
ko‘z» ma’nolarida qo‘llangan. 
Xulosa qilib aytganda, «Devon Mirzo»ning lug‘at boyligi turkiy TEQga mansub bo‘lgan 82 ta so‘zdan 
atiga 10 tasi (0.5 foiz) hozirgi o‘zbek adabiy tilida ishlatalmaydi. Bu 10 ta so‘zdan 4 tasining yasalish asosi 
eroniy, 6 tasining yasalish asosi arabiy va 8 tasi turkiy asosli so‘zlardir. 
Ko‘rinib turibdiki, O‘TILga kirmagan so‘zlar sifatida ajratilgan va turkiy lug‘aviy qatlamga 
mansub bo‘lgan 82 ta (4 foiz) so‘zdan 64 tasining asosi O‘TILda berilgan va hosila so‘zlar unumli so‘z 
yasash qoliplari bilan yasalgan, 10 tasining yasalish asosi esa arabiy, eroniy tillarga mansub bo‘lib, ular 
HO‘Tda qo‘llanmaydi. Shuning uchun bu so‘zlarni O‘TILga kiritish shart emas, ularni izohli lug‘atga 
kirmagan so‘zlar qatoridan chiqarish lozim. O‘TILga kirmagan so‘zlar sifatida 8 ta so‘z va 4 ta ma’no 
qayd etilishi mumkin. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, 8 ta so‘z va 4 ta ma’noning barchasi hozirgi 
o‘zbek shevalarida, jumladan, o‘zbek tilining Xorazm shevalarida keng ishlatiladi. 
Tavsan 
so‘zi esa 
o‘zbek xalq shevalarida ham Mirzo qayd etgan ma’noda o‘rin olgan. Bundan xulosa chiqarish mumkinki, 
“Devoni Mirzo”ning turkiy TEQi, deyarli, to‘la miqdorda hozirga o‘zbek adabiy tilida keng iste’molda. 
Shevaga xos so‘zlar sifatida 
dog‘i, nachuk, netak, o‘rgamchi, orzi (arzi), osra- (asra), otlan, oy- 
(ayt), oyril-, te-, tongla, tufrog‘/tufroq, vo‘tlug‘, yaqo, yaro- 
so‘zlari ajratilishi mumkin. Bu so‘zlarning 
barchasi «O‘zbek xalq shevalari lug‘ati» (O‘XShL) da
70
qayd etilgan.
«Devon» turkiy qatlamining hozirgi o‘zbek tili turkiy qatlamiga munosabatini kuzatish bu ikki 
qatlam har ikkala davr uchun bir xildir degan qat’iy xulosaga olib keladi. 
2.