|
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent
davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021)
324
Passiv lug‘atni tanlash chog'ida esa birinchi guruh mezonlari va semantik qiymatga egalik va so‘z
yasash imkoniyati, ko‘p ma’nolilik hamda mavzuiy aloqadorlik mezonlaridan foydalaniladi.
Tanlash birligi fanda uzluksiz bahslarga sabab bo‘lgan metodik tushunchadir. Ushbu birlikka
tegishli metodik talablar qo‘yiladi: birinchidan, tanlash birligi mezonlar va tanlash tadbiriga mos tushishi
kerak, ikkinchidan, ular xolisona amallar asosida ajratib olinishi zarur. Xullas, tanlash birligi qilib, so'zlar,
ulaming leksik-semantik va leksik-frazeologik variantlari hamda nutq klishesi (qolip-jumla) muayyan
ma’noda olinadi. Bir ma’nodagi so‘z yoki so‘zga teng keladigan turg‘un birikma leksikaning tanlash
birligi sanaladi (ma’no lug‘atda ko‘rsatiladi, so‘z mazmuni ushbu ma’noning nutqiy faoliyatda yuzaga
chiqishidir, tushuncha esa tafakkurda shakllanadi). Miqdor va sifat jihatidan o‘quv dasturi talabiga javob
beradigan lug‘at minimum darsliklar va qo‘llanmalar tuzish uchun ,,qurilish“ materiali vazifasini o‘taydi.
Tanlangan leksik material metodik tasnif, taqsimot va statik taqdimot bosqichlaridan o‘tadi, dinamik
taqdimotdan boshlab o‘quvchilar ko‘nikmasini hosil etishga xizmat qiladi. Lug‘at minimumning o‘qitish
maqsadlariga ko‘ra taqsimotiga oid masalalarning muxtasar tahlili quyida bayon etildi.
Leksikaning taqsimoti. Ilmiy adabiyotlarda ushbu tushuncha (ruscha manbalarda “методическая
организация”) “metodik tashkil qilish” degan termin bilan ifodalanadi. Til materialini tanlashdan ko‘ra
taqsimlash masalasiga kamroq ilmiy e’tibor berilgan. O‘quv materialining taqsimoti fan asoslari
o‘rgatiladigan o‘quv predmetlarida osondan qiyinga va boshqa didaktik prinsiplarga binoan amalga
oshiriladi. Chet tilda faoliyat o‘rganilishi munosabati bilan leksik material chet til metodikasi qonun-
qoidalari doirasida taqsimlanadi.
Leksikaning taqsimoti ikki bosqichda amalga oshiriladi:
1) aktiv va passiv leksik minimumlarga ajratiladi, ya’ni og‘zaki nutq o‘qitish maqsadi
hisoblanadigan ta’limning birinchi va ikkinchi bosqichlarida aktiv, yuqori bosqichda o‘qish uchun passiv
leksika farqlanadi, passiv leksikaning yarmi og‘zaki
nutqda ham taqdim etiladi;
2) reproduktiv va retseptiv tarzda egallanadigan leksika darslik tuzish chog‘ida sinflar
minimumlari shaklida ajratib chiqiladi.
Leksik birliklarning xususiyatiga qarab, taqsim miqdori aniqlanadi. Undan tashqari idrok etib
tushunish yoki fikr bayon etish uchun leksikaning qo‘llanishida ham tafovut mavjud, binobarin, taqsim
miqdori ham farq qiladi. Ta’kidlangan taqsimot tartibini belgilashda metodik mezonlarga amal qilmoq
zarur. Sodda qilib, taqsimot mezonlarini quyidagicha tavsiflash mumkin:
1) leksikani nutq faoliyati shakli (reproduktiv va retseptiv)ga qarab ajratish, ya’ni nutq talabiga
ko‘ra taqsimlash yoki o‘qitish maqsadini nazarda tutish;
2) nutqiy mavzularni e’tiborga olish;
3) o‘quvchilar til tajribasini hisobga olish;
4) til ichki interferensiyasini bartaraf etishni ko‘zlash;
5) yangi grammatik hodisani tanish leksik birliklarda, yangi leksikani o'rganilgan grammatika
vositasida berish;
6) leksik qiyinchiliklami bo'lib (chegaralab) o‘rgatish.
Metodik tasnif (ruscha adabiyotlarda “методическая типология (классификация)”) deganda, til
birliklarini o'zlashtirishda sodir bo‘ladigan qiyinchiliklar tufayli ularni turli toifalarga ajratib chiqish
tadbirlari tushuniladi. Demak, tasnif termini beixtiyor qiyinchilik hodisasi bilan fikran bog‘lanadi.
Metodik tasnifga bo‘lgan hayotiy ehtiyoj nima bilan isbotlanadi, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Bir
so‘z bilan javob berib, o‘zlashtirishdagi qiyinchiliklami darajalarga bo‘lib chiqish niyatida tasnif
zarurligini eslatish kifoya. Xorijda va vatanimizda til materiali tasnifi masalasi metodistlar e’tiborini
doimo jalb qilib keladi. Metodikada o‘tgan asrning oltmishinchi yillaridan tasnif bilan faol
shug‘ullanishga kirishilgan va muhim tadqiqotlar o‘tkazilgan. O‘ttizinchi yillarda amerikalik chet til
o‘qitish ruhshunosi H.Hyuz1 ona tili bilan taqqoslash orqali chet til leksikasini oson/qiyin toifalarga
bo‘lish haqida fikr bayon etgan edi.
Xulosa qilib aytganda, hozirgi o‘zbek adabiy tilini darajalashda hamda leksik bazani aniqlashda
quyidagilar muhim ahamiyat kasb etadi:
darajalashga asos bo‘luvchi tamoyillarni ishlab chiqish;
yaratilgan tamoyillarga tayanib leksik, morfologik, sintaktik bazani to‘plash;
yig‘ilgan so‘z boyligini o‘rganuvchilarga qulay va qiziqarli tarzda yetkazib beruvchi turli xil
vositalarni yaratish;
Do'stlaringiz bilan baham: |
