|
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent
davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021)
315
nomlangan korpus tom ma’noda ingliz tilidagi korpus tadqiqotlarining asosiy kashfiyotlaridan biri
hisoblanadi. Bunda leksika va grammatika chambarchas bog‘lanib ketgan. Ingliz tilini chet tili sifatida
o‘qitishda korpusga asoslangan so‘zlar ro‘yxatini tuzishda, asosan, ko‘p qo‘llaniladigan va mavzu
jihatidan qamrovi keng so‘zlarga alohida e’tibor berilgan. Bunda til o‘rganuvchining imkoniyatlari va
hayotiy ehtiyojlari inobatga olingan. Bu kabi korpuslarni ishlatib ko‘rgan foydalanuvchilar oddiy
lug‘atlardagi an’anaviy ma’lumotlardan ko‘ra korpuslarning ma’lumotlari ishonchli va samarali
ekanligini ta’kidlashgan. So‘nggi yillarda yaratilgan korpuslardan tilning o‘zgaruvchan tabiatini ham
ko‘rsatib berish maqsadida, foydalanuvchining o‘zi tomonidan topilgan misollar ham korpus dasturiga
kiritilib borish imkoniyatiga ega [Rumer, 2009: 120]
Tilning leksik birliklaridan faqat so‘zlardan tashkil topgan korpuslardan ko‘ra frazema (ibora)larni
o‘z ichiga oluvchi korpuslar frazeologik birliklarning aniqlik, ravonlik va idiomatik sifatlarini o‘zida
mujassamlashtira oladigan kollakatsion lug‘atlarni tuzib chiqish katta mehnat va vaqtni talab etadi.
Ibora va boshqa turg‘un birikmalar tilning II darajasiga to‘g‘ri kelganligi uchun yaratilishi
rejalashtirilgan o‘zbek tilining Milliy korpusida miqdoran ko‘p va eng boy lug‘atga asoslanadigan manba
aynan shu darajadagi korpuslarda namoyon bo‘ladi. Tanlab olinayotgan yozma matnlar barcha nutq
uslublaridagi matnlarni o‘z ichiga olsa, og‘zaki matnlar esa xalq og‘zaki ijodidagi barcha janrlardan
tortib, oddiy dialog va barcha diskurslarni qamrab oladi. Bu jarayonda manba sifatida olinayotgan matnlar
grammatik, stilistik, orfografik va orfoepik talablarga to‘liq javob beradigan, xatosiz mukammal shaklda
dasturga kiritilishi lozim. Chunki kompyuterning dasturiy tizimi kiritilayotgan har bir belgini avtomatik
ravishda qabul qiladi hamda qolgan barcha o‘rinlarda shu tarzda o‘quvchiga havola qiladi.
Tillarni o‘qitish va o‘rganish maqsadida yaratiladigan korpuslardagi leksik birliklarning jamiki
ma’nolari, uslubiy va dialektik xususiyatlarini aniqlash uchun til nazariyotchilari va amaliyotchilardan
tashqari, butun millat vakillari birgalikda xizmat qilishi va bu jarayonda ishtirok etishi maqsadga
muvofiq. Aynan til siyosatiga oid mana shu jarayonni tashkillashtirib berishda davlat tomonidan rasman
e’lon qilinadigan qarorlar, rasmiy hujjatlarning mavjud bo‘lishi ham bu ishning tezlashishiga hamda til
amaliyotidagi yangi taraqqiy jabhalarining ochilishiga zamin yaratadi. Bunda o‘zbek tilining mukammal
grammatikasini shakllantirish lingvistlarning, til o‘rganuvchining maqsadlarini inobatga olib tavsiya
etigan aniq va oson metodika metodistlarning, yozma va og‘zaki matnlarni topish esa butun millat
vakillarining zimmasida bo‘ladi.
Hozirgi o‘zbek adabiy tilini darajalashda har bir daraja tasniflovchisi sifatida tanlab olinayotgan
so‘zlarning tanlanish mezonlari – tanlash manbalari (matnlar), so‘zlarning iste’moldagi chastotasi,
muayyan mavzuiy guruhlarni qamrab olganlik darajasi va barcha ma’no qirralarini topish kabi masalalar
tadqiqotchi uchun anchagina qiyinchilik tug‘dirishi tabiiy. Bu jarayonda tilning milliy korpusi bu
muammolarga mukammal yechim topuvchi yagona asos bo‘lib xizmat qiladi. Jumladan, hozirgi o‘zbek
adabiy tilining darajalangan leksik asosini yaratishda leksik birliklarning o‘z va ko‘chma ma’noliligi,
shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari – sinonim, antonim, omonim va ko‘p ma’noliligi, mavjud
matnlardagi o‘rni, uslubiyati – jamiki ma’no qirralarining imkoniyati osondan murakkablikka tomon
o‘sish darajasida aniqlanishi maqsadga muvofiq. Bir so‘z, ibora yoki qo‘shma so‘zning ushbu keltirilgan
leksik jihatlari faqat matnlar orqali oydinlashadi. Hozirda bu masalaga yechim izlayotgan tadqiqotchi
leksik birliklarning barcha ma’nolarini topishda faqatgina izohli lug‘atlar, sinonim, antonim, omonim
lug’atlar bilan cheklanishi turgan gap. Bu bilan cheklanish leksemalarning nazariy jihatini ko‘rsatib
beradi, xolos. Ularni amaliyotda qo‘llash uchun esa leksemalarning barcha matnlardagi o‘rni va mavzuiy
guruhlarini topish maqsadga muvofiq.
Hozirgi o‘zbek adabiy tilining II daraja leksik asosini yaratishda jahon miqyosidagi daraja
ko‘rsatkichlari talablari va ona tilini o‘qitishda davlat ta’lim standartlarining mezonlarini inobatga olsak,
ushbu daraja ko‘rsatkichlari birlamchi fabulaga ega bo‘ladi. O‘zbek tilini darajalashda bu yo‘sinda ish
ko‘rish bu boradagi boshlang‘ich qadam bo‘lsa-da, mohiyatan to’liq va mukammallik kasb etmaydi.
Ta’limda ikkinchi til darajasining B1 va B1+ bosqichidagi til sohiblari DTS mezonlariga ko‘ra 10-11-sinf
o‘quvchilarining o‘zbek tilini bilish qobiliyati bilan o‘lchangan. Bunda ushbu yoshdagi o‘quvchilarning
til bilish mahorati quyidagi til kompetensiyasidagi leksik bilimlarga asoslangan:
“B1 daraja leksika: so‘zlarning ko‘chma ma’nosi, uslubiy xususiyatlari va atamalarni farqlay oladi,
ulardan nutqda to‘g‘ri foydalana oladi. O‘zbek tili leksikasining rivojlanishi, boyish manbalarini izohlay
oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
