|
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent
davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021)
260
баяндау стилінде таза реалистік өмірді юмормен зілсіз жеткізуге тырысса, жас қаламгер Ерболат
Әбікенұлы «Министр» әңгімесі таза сатиралық сипатта, образдың өзі-өзі әжуалауына құрылған.
Мысалы, Мираның «Служак» әңгімесі үшінші жақтан баяндауға негізделсе, жас қаламгер
Ерболат Әбікенұлының «Министр» деген әңгімесін алып қарасақ, әңгіме басты кейіпкерінің нақты
есімі аталмайды, бірінші жақтан баяндалған «менге» құрылған. Қос әңгіменің де көтерген
проблемасы көзбояушылық, жауырды жаба тоқу, жалғандық. Мираның әңгімесінде ауыл, аудан
әкімдерінің іс-әрекеттері арқылы бір ауылдағы көзбояушылықты зілсіз юмормен суреттесе,
Ерболаттың әңгімесіндегі кейіпкер «мен» бір мекемедегі көзбояушылықтарды, жағымпаздықты,
парақорлықты, бір сөзбен, айтқанда, қазіргі қоғамдаға тән екенін ашып көрсетеді. Мен кейіпкердің
қожанасыр әркеті арқылы қоғамдағы кейбір жандардың іштей тынған кейпін, кейбір жарамсақтық
қылықтардың оғаш көріністерін сынға алады.
Мираның әңгімесінде облыс әкімі келетін болса, Ерболаттың туындысында министрді
күтеді. Бірақ жас қаламгер Ерболат Әбікенұлының әңгімесі бастан-аяқ сатиралық негізге
құрылған. Министр келеді деп ала шапқын болған ұжымның ішінде бейжай селсоқ, ұжымның
тірлігіне қожанасырлық кейіп танытқан «мен» кейіпкердің тірлігі абсурд, шындыққа жанаспайтын
күлкіге құрылған. Бұл жерде жас қаламгердің өзіне дейінгі әңгіме дәстүрін шебер меңгергені анық
байқалады. Дулат Исабеков әңгімелеріндегі абсурттық, кейіпкерлердің сайқымазақ күйге түсуі,
арине шынайы өмірде тура сол күйде көрінбеуі мүмкін. Бірақ постмодернизм әдеби үрдісінде
кездесетін әдеби ойын, өзін-өзі аямай сынаушылық сатира анық байқалады. Ерболат
Әбікенұлының осы әңгімесінде «мен» кейіпкердің жұрт шабылып қарбалас күй кешкенде, жаны
қаламайтын нәрсені біреулердің ақылымен істеймін, жағымпаздық жасаймын деп, асыра сілтеуі
шындыққа келмесе де, кейіпкердің сол қоғамдық іш мерез ауруға деген қарсылық әрекеті анық
байқалады. Мысалы: «Ең төмен жақта, тура шыға берісте, есіктің көзінде отыратынмын.
Алдымнан лыпылдап өтіп барады. Денем дір ете түсті. Күткен орайым әдірә қалып барады.
Тұманданған болашағым көз алдыма бұлыңғыр сағым боп елестей қалды. Жүрегім денемнен
бөлініп, осы министрмен бірге кетіп бара жатқандай. Жансызданып орнымнан теңселіп кеттім.
Сол бұлыңғыр сағымның ішінде шашы үрпиіп әйелім жүргендей. «Орайды жіберіп алма!» дейді
ербиіп. Дереу есімді жиып үлгердім де «министрді жібермеңдер, жақсылап күтіңдер, тамақ ішпей
кетіп қалмасын, байлап-матасаңдар да, тамақтандырыңдар» деп бар даусыммен ағай салдым»
[5,104], - деп келеді де, одан әрмен жағымпаздық жасауды білмейтін кейіпкердің олқы іс
әрекеттері еріксіз күлкі, аянышты халді тудырады. Бұл қазіргі қоғамды дендеп алған аурудың бір
парасын суреттеу екені даусыз, яғни жағымпаздық іс әрекеттің оппозициялық ойын тәсілін
қолдану арқылы шынайы өмір құбылысын жеткізіп отырғаны анық.
«Даусым тыныш кеңістікті жара, ары қарай жаңғыртып, ауада қалықтап бара жатты. Сосын
әсері қандай болды екен деп жағалай көз жүгірттім. Барлығы маған аянышты кейіпте қарай
қалыпты. Бастығымның ерні жыбыр ете түсті. Директордың басы кежең етті. Іштей қызғанды деп
түйдім» [5,104] деген үзіндіден жағымпаздықтың сатираға құрылған образын «мен» кейіпкері
арқылы танытады. Ол мен кейіпкердің арғы жағында қанша «мен» кейіпкерлер, қазіргі қоғамда
ортамызда жүрген образдар бар. Бірақ қазіргі қоғамда ондай түсініктер қалыптасқан моралдық
норма ретінде де қабылдануы мүмкін. Қалың бұқара мән бере ме, әңгіме арқауы осыны меңзейді.
Автор әңгімедегі мен образының тұла бойынан ішкі қарсылықтары сезіліп тұрғанын ашық
айтып, тура әділдікті жақтаушы ретінде сөйлетіп, кейіпкерін геройлық образда көрсетсе, әңгіме
арқауында жасандылық, әлде бір олқы тұстар көрінері анық.
Міне, тақырып таңдау бірнеше автордың көтерген мәселесі бір болғанымен, көркемдік
шешімінде, әр автордың өзіндік шешім табуға тырысуы заңдылық. Қабдеш Жұмаділов «Жемдеген
қырғауылдар» мен Мира Шүйіншалиеваның «Служак» әңгімесіндегі сатира қоғамның бейнесін
шынайы реалисттік образдар негізінде дәстүрлі баяндау үлгісімен-ақ нанымды суреттесе, Дулат
Исабековтың «Ескерткіш» және жас қаламгер Ерболат Әбікенұлының «Министр» әңгімесінде
белгілі бір уақыт пен мекен-шақ нақтыланбаған, бірақ қоғамдағы шындықтың ортақ мәселесі
абсурдтық деңгейде жаңаша бағытта жеткізіледі.
Do'stlaringiz bilan baham: |
