Alisher navoiy nomidagi samarqand

2.2-rasm. Samarqand kimyo kombinati chiqindilaridan bilan ifloslanayotgan 

maydonlar koʻrinishi 

 

---

46 

 

 Ittiriy va itterbiy esa superfosfatda fosforit uniga nisbatan ikki, uch barovar 

kam. Kadmiy esa fosforitda 0,5 mg\kg, superfosfatda esa topilmadi. Superfosfatda 

bir  qator  elementlar  konsentrasiyasini  ortishi  texnologik  jarayonda  ishtirok 

etadigan  sulfat  kislotaning  mayda  despersli  kolchedon  zarrachalari  bilan 

ifloslanganligi bilan tushintiriladi. 

Davlat  standarti  boʻyicha  tayyor  mahsulotning  har  bir  tonnasiga  68  foizli 

sulfat  kislotadan  350  kg  sarflanadi.  Bundan  past  konsentrasiyali  sulfat  kislota 

qoʻllanilganda  namligi  yuqori  boʻlgan  superfosfat  olinadi.  Sulfat  kislota 

konsentrasiyasi  yuqori  boʻlishi  fosforit  kukunining  sekinlik  bilan  ushlanib 

olinishiga  olib  keladi.  Talab  qilingan  konsentrasiyaga  erishish  uchun  yigʻgichda 

birinchi  tizimning  yuvigich  bashnyasining  kislotasi  (40%)  bilan  monogidratli 

absorber (98 %) ma’lum bir nisbatda aralashtiriladi. Shu yoʻl bilan hosil boʻlgan 

"siroplashgan  (sharbatlashgan)  kislota"  tarkibida  ham  qator  kimyoviy  elementlar 

uchraydi. 

Superfosfat  sexining oqavasi  ftor, sulfat  va  fosfatlar  bilan  ifloslangan. Ular 

zavod hududidan  tashqarida  joylashgan  maxsus havzalarga  kelib tushadi. Demak, 

sulfat  kislota  va  superfosfat  ishlab  chiqarish  faoliyati  natijasida  chiqindilar  bilan 

atrof  muhitga  koʻplab  ogʻir  metallar  tushadi  va  atrof-muhitni  ifloslantiradi.  Bu 

elementlar  ichida  ekologik  toksikligi  va  xavfligi  bilan  atrof-muhit  uchun  eng 

xatarli boʻlib Pb, Hg, Cd va As hisoblanadi. 

1975-yildan  kombinat  qaytadan  rekonstruksiya  qilinib  ammofos  ishlab 

chiqarila boshlagandan soʻng ham har yili bir necha yuz minglab tonna fosforit uni 

va  fosfogips  chiqindilari  atrof-muhitga  chiqarilgan.  Ushbu  davrlarda  kombinat 

atrofida mazkur chiqindilarning oʻziga xos uyumlari hosil boʻlgan. Bu chiqindilar 

ham  atrof  muhitni  ogʻir  metallar  bilan  ifloslantiruvchi  asosiy  manbaalardan  biri 

boʻlib xizmat qilgan.  

 

Topinambur  (Helianthus  tuberosus)  murakkabguldoshlar  (Asteraceae) 

oilasiga  mansub  boʻlib,  koʻp  yillik  tuganakli  oʻsimlik  hisoblanadi.  Boʻyi  1,5-2 

metrga  etadigan  oʻsimlik.  Poyasi  serbarg,  gʻadir-budur  tukli,  yuqoriga  qarab 

---

47 

 

shoxlagan.  Barglari  yirik,  sertuk,  uzun  bandli,  barg  plastinkasi  tuxumsimon, 

chetlari arrasimon qirqilgan, poyasi qarama-qarshi joylashgan.