Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat

ҚАДРИЯТЛАР
Тўй

Қариндошлар		Ҳашар
		Байрам-
Бобо	Буви	Анъаналар

O’quv materiallar
1.«Љadriyat» tushunchasi – juda keng tushuncha uning bir љismi – ma’naviy љadriyatlardir.

150

Milliy ma’naviy љadriyat tushunchasi avvalambor muayan millat vakilari uchun zarur va aќamiyatli, aziz va ardoљli bo’lgan, manfaati va maљsadlariga xizmat ma’naviy boyliklar, amallar va tamoyillar, ђoyalar va me’yorlarni ifodalaydi.
Љadriyat so’zi arabcha so’z bo’lib, u љadriyat-andoza, o’lchov me’yor kabi ma’nolarga ega.
Prizedent Islom Karimov љadriyat tushunchasini љuyidagicha ta’riflaydi: «љadriyat deganda, biz ming yillar davomida shakllangan odamlarning ќayoti ichki dunyosidan mustaќkam o’rin olgan, ќyech љaysi rasmiy ќujjatda aks etmagan bo’lsada, unga barcha amal љiladigan, insonlarni љon-љoniga singib ketgan an’ana va udumlarni tushunamiz. (I.A. Karimov Prezident Islom Karimovning O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining o’n yilligiga baђishlangan tantanali marosimdagi nutљi «O’zbekiston adabiyoti va sa’ati; 2002 yil 6 dekabr».
Yurtboshimiz љuyidagi milliy ma’naviy љadriyatlarni aloќida ko’rsatib o’tadi, ya’ni; «Љon-љonimizga singib ketgan azaliy љadriyatlarimiz-baђrikenglik, insof va diyonat, kattalarga ќurmat, kichkinalarga shafљat, andisha meќr-oљibat va muruvvat kabi fazilatlarimizni ko’z љorachigidek asrashimiz darkor».
Ќar bir millatning o’zi uchun e’zozli, љimmatli bo’lgan ma’naviy љadriyatlari mavjud. Ular asrlar davomida avloddan-avlodga o’tib kelgan, ќozirgi kunda ќam o’zining aќamiyati va љadriyatini yo’љotmay kelmoљda. Masalan, shunday ma’naviy milliy љadriyatimizni minglab matal va maљollar, yuzlab xalљ dostonlar urf-odatlarimiz, marosimlarimiz, udumlarimiz, ertak va rivoyatlarimiz maљollar kabi kuy-navolarimiz, «Avesto» va boshљa manbalarda izќor etilgan diniy-ma’naviy ђoyalar va boshљalar.
Ќar millatning ma’naviy љadriyatlarida uning ruќiy olami va tafakkur tarzi, orzu-umidlari va ideallari Vatanga, tabiatga, ota-onaga meќnatga љanday munosabatda o’lish va ќokazolar.
Milliy љadriyatlarning jamiyatdagi roli va aќamiyati beљiyosdir. Agarda bir millat vakillari o’z milliy ma’naviy љadriyatlarni unuta boshlasa, unda bunday millat

151

yoki uning vakillari ko’plab љiyinchiliklarga duchor bo’ladi. Misollar juda ko’p.
Buni seminar darsiga љoldirish kerak.

2. 
   Milliy ђoya va ma’naviy љadriyatlar orasida uzviy aloљadorlik, o’zaro ta’sir mavjud bo’lib, bu љuyidagilarda o’z ifodasini topadi:
   

A) milliy љadriyatlar milliy ђoya uchun ma’naviy negiz, manba bo’lib xizmat љiladi; (Masalan, milliy ђoyada millatlararo totuvlik ђoyasi muќim o’rin egallaydi. Bu ђoyani o’zaro ќurmat, izzat, beђaraz yordam, ezgu niyat, samimiylik, do’stlik, tinchlik, sidљidillik, baђrikenglik kabi ma’naviy љadriyatlarsiz tasavvur љilib bo’lmaydi.)

B)Milliy ђoya љadriyatlarni boyitish, yanada yuksak bosљichga ko’tarish, odamlar ongi va љalbiga milliy љadriyatlarni singdirish omili bo’lib ќisoblanadi. Masalan milliy ђoya xalљ millatning ezgu maљsadlarini ifodalashi, odamlarni shu maљsadlar sari amalga oshishi uchun birlashtirishi, safarbar etishi bilan muayyan ma’naviy љadriyatlarga amal љilishiga yo’l ochib beradi. Masalan erkin ќayot ђoyasini shakllantirish va uni amalga oshirish bilan, odamlarda vijdonlik ќalollik, to’ђrilik, botirlik, љo’rљmaslik, taraљљiyparvarlik kabi ma’naviy љadriyatlar keng amal љilishiga sharoit yaratib beradi.
V)milliy ђoya ma’naviy љadriyatlarga baќo beradi, ijobiy jiќatlarni rivojlantiradi salbiy ќolatlarni inkor etadi. Masalan, milliy ђoya demokratik o’zgarishlarni љo’llab-љuvvatlaydi va shu bilan ayrim ma’naviy љadriyatlarning mazmuning ma’lum darajada inkor etadi, yangi mazmun bilan boyitadi va yangi љadriyatlarni vujudga kelishiga sababchi bo’ladi. Milliy istiљlol ђoyasi yangi davr љadriyatlarning erkin jamiyat axloљiy yaratishni nazariy asos bo’lib xizmat љiladi.
Milliy ђoya va ma’naviy љadriyatlarning uzviy boђliљligi juda boy mazmunga ega, u to’ђrisida ko’plab fikrlar bildirish mumkin. Shu fikrlarning eng asosiysi shundan iboratki, milliy ђoya va ma’naviy љadriyatlar bir millatning eng muќim belgilari bo’lib, uning ruќiy olamining o’zaro boђliљ bo’lgan jiќatlari sifatida amal љiladi. Millat ruќiyatining bu jiќatlarini o’z-o’zidan ajratib ќyech ќam bo’lmaydi.

152

Buni shunday tushunish kerak ya’ni milliy ђoyaning yuksakligi, uning takomil topish va amal љilish xalљ, millatning ma’naviy ќolatiga, boyligi va amal љilishga boђliљ bo’ladi. Ma’naviy jiќatdan љashshoљ millatning milliy ђoyalari shunga muvofiљ bo’ladi. Masalan, jamiyatda o’ђirlik, xudosizlik, yolђon, axloљiy buzuљliklar, poraxo’rlik, shavљatsizlik, aldamchilik (firib) va boshљa ma’naviysizlikning ko’rinishlari keng tomir otgan bo’lib amal љilsa, unda milliy ђoyalarning jamiyatdagi mavљyei va roli yo’љ darajada kelib љoladi.
Xalљimizning ko’p yillik tarixi shuni ko’rsatadiki, xalљning tub manfaaatlari amalga oshmasa unda jamiyatning taraљљiyoti ќam sekinlashib unda ma’rifatning roli kamayib ma’rifatsizlik jaќolatning roli oshib boradi. Ќozir xalљimizning kelajagi jamiyatda milliy ђoya va ma’aviy љadriyatlarning yuksak darajada amal љilishiga boђliљ bo’lib љoldi.
3.Milliy ђoyada milliy xususiyatlar va umuminsoniy љadriyatlar faљatgina e’tirof etiladi emas, balki u ularga tayanadi va biz asosida rivojlanadi. Shuni ta’kidlash joizki milliy ђoya ќam milliy xususiyatlardek va umuminsoniy ma’naviy xususiyatlardan ќayot va ozuљa oladi.
Faљat ezgu ma’naviy ђoyalarga va yuksak ma’naviy љadriyatlar negizida shakllangan milliy ђoyalar xalљlarni taraљљiyotga eltgan.
Milliy istiљlol ђoyasi љuyidagi milliy xususiyatlarga tayanadi:

1. 
   xalљimiz ќayotida љadim-љadimdan jamoa bo’lib yashash ruќining
   

ustunligi;

2. 
   jamoa timsoli bo’lgan oila, maќalla, el-yurt, tushunchalarini muљaddasligi;
   

22. 
    ota-ona, maќalla kuy, umuman, jamoatga yuksak ќurmat-e’tibor;
    

7. 
   millatning o’lmas ruќi bo’lgan ona tiliga muќabbat;
   

4. 
   kattaga-ќurmat, kichikka-izzat;
   

ye) ayol zotiga eќtirom, keksalarga ќurmat;

153

yo) sabr-bardosh va meќnatsevarlik;
j) ќalolik, meќr-oљibat;

26. 
    muruvvat, andisha, or-nomus, sharmu-ќayo, ibo-iffat;
    

9. 
   baђrikenglik, meќmondustlik, oљko’ngillilik;
   

Masalan, љadriyatlarni e’zozlash keksalarga eќtirom, meќr-muruvvat ko’rsatish kabilarni milliy ђoyani tasavvur eta olmaymiz.

Onaga bo’lgan ќurmat va sadoљat xalљimizda eng oliy љadriyatdir.
Milliy istiљlol ђoyasi љuyidagi umuminsony љadriyatlarga tayanadi, ya’ni

1. 
   baђrikenglik;
   

2. 
   meќnatsevarlik;
   

22. 
    jamiyatda xalљni ustuvorligi;
    

7. 
   adolatparvarlik;
   

4. 
   taraљљiyparvarlik; ye) vatanparvarlik;
   

10. 
    saќovatpeshalik.
    

Xulosa, yuksak milliy va umumiysoniy ma’naviy љadriyatlarga, pokiza axloљљa, demokratiya, tamoyillariga tayangan milliy ђoyalar jamiyatni rivojlantirishga yetaklaydi.

4.Ta’rifi: ma’naviy yuksaklik deganda, avvalambor, xalљimiz ming yillar davomida shakllangan milliy ma’naviy љadriyatlarni ko’z љorachigida saљlab ularga amal љilib kelishidir. Ќozirgi globallashuv jarayonida tobora kengayib millatning barcha jabќalarida teran kirib borishi davrida natija shu an’anaviy yuksaklikni saљlab љolish o’ta muќim muammoga aylanib bormoљda. Budan tashљari, xalљimizning ma’naviy saviyasiga tashљi davlatlardan shaddat bilan kirib kelayotgan turli mafkuralar ќam

154

o’zining salbiy ta’sirini o’tkazmoљda. Jamiyatimizda keng tarљalib borayotgan љuyidagi ma’naviy ellatlar aytganlarimizga misol bo’ladi:

1. 
   ota-onalik burchlarining unutilishi (ayrim ota-onalar o’z farzandlaridan voz kechish, ataylab farzand kurmasligi);
   

2. 
   farzandlar o’z ota-onasiga nisbatan baђritoshlik љilish;
   

v) boљimandalik, loљaydlik kabi illatlarning mavjudligi;

7. 
   љiyinchiliklar oldida chekinish ђayrat љilish o’rniga ќasrat bilan kun o’tkazish, iђvo-buxton tarљatish;
   

d) љonunlarni mensimaslik, bepisandlik;

ye) to’y va marakalarda milliy љadriyatlarga zid bo’lgan jiќatlarning oshib borishi;
yo) oliy o’љuv yurtlari talabalari darslarga kelmasligi, o’z ma’suliyatini sezmasligi;

1. 
   Milliy ђoyaning milliy (asosiy) tamoyilari. tamoyil tushunchasi deganda, avvalambor, biror bir ta’limotning eng muќim va teran xulosalari, љat’iy amal
   

љiladigan љoida va talalar me’yorlarining ifodalaydi.
Milliy ђoyaning ќam milliy va ќam umumbashariy (insoniy) tamoyillarini o’zida mujassam etadi.
Milliy ђoya bir millatning milliy negizlariga tayanib rivojlanib, shakllanib borsada, shu bilan birga insoniyat erishgan ilђor ђoyalarga tayanadi va ularning ta’siri asosida boyib boradi. Shuning uchun ќam milily ђoya o’zida umuminsoniy ђoyalarni (tamoyillarni) mujassam etadi.
Milliy ђoyaning asosiy (milliy) tamoyillarini keltiramiz va ularga љisљa izoќ beramiz.

155

1. 
   Milliy ђoya, milliy ong, milliy tafakkur va milliy o’zlikni shakllantirishga yo’naltiriganligi.
   

Milliy ђoya, milliy ong va milliy tafakkur maќmuli va uning shakllanishiga milliy o’zlikning ќam ta’siri katta bo’lsada, (milliy ђoya) uning bu uchlikning ravnaљ topishiga ta’siri muќim va kattadir.

Milliy ђoya, milliy on gav milliy tafakkurning oliy ko’rinishidir (219-b, 2005).
Milliy ong millatning o’ziga xosligi asosida rivojlanib borishidagi ko’rsatkich
(218-b, 2005).
Milliy tafakkur millat ќayot tarzi, xususiyatlari, uning maљsadi va manfaatlari negizlarining milliy ongda namoyon bo’lishi.
b) Millatning birlashtirishga љaratilganligi.
Milliy ђoyaning љudrati shundaki, u milliy manfaatlarni to’laљonli ifodalashi bilan milliy ќamjiќatlikni mustaќkam etadi (212-b, 2005).
v) Millatning manfaatlaari fodalashi.

7. 
   Ilђor milliy urf-odatlar, an’analar va љadriyatlarning mustaќkamlanishi va rivojlanishiga asos bo’lishi.
   

Jamiyatda milliy ђoyaning mavљyei oshib borishi bilan birgalikda urf-odatlar, an’analar va љadriyatlarning jonlanishi vakamol topishi ќam kuzatiladi. Masalan, ќozirgi kunda milliy istiљlol ђoyasining jamiyat tizimidagi roli oshib borishi љadriyatlarimizning tiklanishi va kamol topishiga ta’sir ko’rsatmoљda. Buni ќayotimizning ќar jiќatida ko’rishimiz mumkin (janoza o’љimoљ, diniy bayram, Navro’z bayrami kabilarni o’tkazish va boshљalar).

4. 
   Milliy ђurur tuyђusi, milliy iftixor tuyђusi va milliy mas’uliyatning shakllanishi va mustamlakalanishiga zamin bo’lishi. Milliy ђoya shu tuyђularini shakllantirishga yo’naltiradi (220-b). milliy ђurur – ќar bir insonning millat vakili sifatida o’z-o’zini anglash natijasida sodir bo’ladigan ichki ruќiy ќolat. Bu tuyђu o’z
   

156

avlod-ajdodlari tomonidan љoldirilgan moddiy, ma’naviy merosdan, o’z millatining jaќon sivilizasiyasiga љo’shgan ќissasidan, o’z Vatanining taraљљiyotda erishgan yutuљlardan, millatning o’zga millatlar oldidagi љadr-љimmati, obro’-e’tiboridan ruќining ko’tarilish ќissiyotidir (219-b).
Milliy iftixor yutuљlaridan faxrlanish, shodlanish kayfiyati. Bu tuyђular negizida milliy ђoya turadi.Ko’p millatli mamlakatimiz aќolisida yagona Vatan tuyђusini (ruќiyati) shakllanishiga asos bo’lish.
Milliy ђoya – mamlakatimizda yashayotgan barcha millat va elat vakillarida vatanparvarlik, unga egalik љilish, uning istiљboli oldida mas’ullik kabi ќissiyotini shakllantirishga asos bo’lish.
yo) Milliy meros, tarixiy xotirani asrash, o’zlashtirish va keyingi avlodga yetkazishning ma’naviy-ruќiy manbasi bo’lishi. yoshlarimzda Vatanparvarlik, millatparvarlik, xalљparvarlik va umuminsoniylik ma’naviy, ruќiy saloќiyatini shakllantirshga љaratilganligi.

• 
  men kimman;
  

• 
  mening avlod-ajdodlarim kim;
  

• 
  љaysi millatga mansubman;
  

• 
  mening ona zaminim љayerda kabi savollarni o’ziga berish va uni javob topishni milliy ђoyadan izlash.
  

z) Millatimizning mustaљil subyekt sifatida maљomini aks ettirish;

1. 
   millatimizning ozodligi, mustaљilligi va taraљљiyotiga ma’naviy ruќiy manba bo’lishi.
   

Millatning mustaљil bo’lishi, uning o’z taљdirini o’zi ќal etish imkoniyatiga ega bo’lishida milliy ђoya asosiy manba bo’ladi.

157

11. 
    millatimizning o’zi bilan yonma-yon yashayotgan millat va elat vakillarining o’z atrofiga uyushtirish, ular bilan tinch-totuv yashash, ularga ќurmat, eќtirom bilan љarash, yordam ko’rsatish, ќamkorlikni mustaќkamlash va ular asosida yagona O’zbekiston xalљi tuyђusining shakllanishiga manba bo’lishi.
    

11. 
    O’zbekiston xalљiga milliy xavfsizlik va milliy taraљљiyot ruќiyatini shakllantirish.
    

11. 
    Komil inson ђoyasini shakllantirish milliy ђoyaning muќim vazifasi
    

ќisoblanadi (119-b).

2. Milliy ђoyaning umuminsoniytamoyillari.
Milliy ђoya millatimizning manfaatlarini ifoda etsada, unda umuminsoniy tamoyillari ќam uyђun ќolda o’z aksini topadi.
Milliy ђoyaning umuminsoniy tamoyillarining ayrimlarini љuyidagilar tashkil љiladi:

1. 
   – milliy maќdudlik, agressiv millatchilik va shovinizmdan ќoli bo’lish;
   

2. 
   – urush olovini yoљish, o’zga millatlarga zulm o’tkazishdan ќoli bo’lish;
   

3. 
   – adolat, tenglik, tinchlik, bunyodkorlik va demokratiya ђoyalarini o’zida ifoda etishi;
   

4. 
   – jaќon xalљlari yaratgan sivilizasiya yutuљlarini asrash va keyingi avlodga yetkazishda ma’naviy-ruќiy omil bo’lish;
   

5. 
   – insoniyatga xavf solayotgan global muammolarning taќdidini keng tashviљot љilish vakurashish;
   

6. 
   – diniy baђrikenglik ђoyalarining o’zida ifodalash;
   

7. 
   – inson ќaљ-ќuљuљlari, shaxs erkinligi va ќur fikrligini ќimoya љilish;
   

8. 
   – љonun ustuvorligini, millatlararo ќamjќatlikni va siyosiy barљarorlikni vujudga keltirish va mustaќkamlashga asos bo’lishi;
   

9. 
   – ќar millatning urf-odatlari va љadriyatlarini ќurmat љilish, ilђor tajribalarini o’rganish;
   

158

10. 
    – vayronkor va turli ђarazli ђoyalarga љarshi kurash va bunyodkor ђoyalar rivojlanishining omili bo’lish.
    

6-Mavzu: Milliy g’oya va milliy-ma’naviy qadriyatlar. Milliy g’oyaning umumbashariy tamoyillari.
Syeminar mashg’ulotining ukitish tyexnologiyasi

O’quv vaqti 2 soat	Talabalar soni 25-30
O’quv mashg’ulotining shakli.	Bilimlarni shukurlashtirish va kyengaytirish
	buyisha syeminar mashguloti

159

Syeminar ryejasi	1.Milliy g’oyaning ma’naviy qadriyatlar bilan
	bog’liqligi.
	2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida milliy -ma’naviy
	qadriyatlarga e’tiborni kuchaytirish zarurligi
	3.Umumbashariy qadriyatlar va tamoyillar
	tushunchasi
	4. Milliy g’oyaning umumbashariy qadriyatlar va
	tamoyillar bilan uyg’unligi

O’quv mashg’uloti maqsadi: Talabalarga akliy xujum, insert usulini kullash orkali Milliy g’oya va milliy-ma’naviy qadriyatlar. Milliy g’oyaning umumbashariy tamoyillari haqida tushuncha berish.

Pyedagogik		vazifalar: Mavzuning							O’quv faoliyatining natijalari: Milliy g’oyaning
tub mohiyatidan				kyelib		shiqqan		ma’naviy qadriyatlar bilan bog’liqligi,bozor
holda, syeminarsavollarini muayyan								iqtisodiyoti sharoitida milliy -ma’naviy
qismlarga bo’lish, har bir qismni								qadriyatlarga e’tiborni kuchaytirish
o’zaro	mantiqiy				bog’liqlikni			zarurligi,umumbashariy qadriyatlar va tamoyillar
ta’minlash,			oshib			byerish,		tushunchasi milliy g’oyaning umumbashariy
tushuntirish,		shakllantirish. Darslik							qadriyatlar va tamoyillar bilan uyg’unligi oshib
bilan	ishlash kunikmalarini						xosil	byeriladi, ta’riflar va sharhlar beriladi
kilish.Matyerialni				taxlil		kilish va
tizimlashtirish					kunikmalarini
shakllantirish
Ta’lim usullari va tyexnikasi								Muloqot, aqliy hujum, Muammoli vaziyat
O’quv	faoliyatining				tashkil		qilish	Jamoa, guruhlarda ishlash.
shakllari.
Ta’lim vositalari.								Doska, bur, darslik, ko’rgazmali qurollar.
Monitoring va baholash								Og’zaki nazorat savol- javob, ryeyting tizimi
								asosida baholash

6- MAVZU: Milliy g’oya va milliy-ma’naviy qadriyatlar. Milliy g’oyaning umumbashariy tamoyillari.
Syeminar mashg’ulotining tyexnologik xaritasi.

160

Ishlash	Faoliyat
bosqishlari
va vaqti	Ta’lim byeruvshi							Ta’lim oluvshi
1 bosqish	Mavzu: Milliy g’oya va milliy-ma’naviy							Tinglaydilar,
Kirish	qadriyatlar. Milliy g’oyaning umumbashariy							aniqlaydilar.
10 daqiqa	tamoyillari.
	Mashg’ulot		ryejasi		va		maksadi
	aniklanadi
2 bosqish	2.1. Talabalarni 3 ta kishik guruxlarga							2.1. Guruxlarda	ishlash
Asosiy	ajratadi.	Mavzu		buyisha		tayyorlangan		koidasi	bilan
60 daqiqa	topshiriklarni		yeshishda			«Muammoli		tanishadilar.
	vaziyat»,	«Akliy		xujum»,	«Baxs-munozara»			2.2.Savollarga
	usullaridan foydalanadi.
								javoblarni byeradilar va
	2.2.Guruxlarni			ishlash	koidasi		bilan	muxokamada	faol
	tanishtiradi va savollvrni tarkatdi.							ishtirok etadilar.
	2.3.Talabalar javobini sharxlaydi, xulosalarga
	e’tibor byeradi, aniklik kiritadi.
	2.4.Guruxlar faoliyatiga umumiy ball byeradi.
3-boskish	3.1. Mashgulotni yakunlaydi					talabalarni
YAkuniy	baxolaydi		va	faol	ishtirokshilarni			Eshitadilar
	ragbatlantiradi.
(10 dakika)								Topshirikni oladilar
	3.2. Topshirik byeradi

	«Nima uchun» organayzyeri
Milliy g’oya va
Milliy qadriyat	Nima	Nima uchun?		Nima uchun?
uzviy bog’liq
	uchun?

161
Nima uchun?

Nima uchun?