Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti gidrometeorologiya kafedrasi landshaftshunoslik

Atropogen

 - bu bosqich kaynazoy erasining to‘rtlamchi davriga to‘g‘ri keladi. Bu 

davr  yerning  geografik  qobig‘i  insonning  yashash  makoniga,  uning  xo‘jalik 

yuritish  arenasiga  aylanadi.  Bu  qisqa  davr  ichida  geografik  qobiq  inson  faoliyati 

bilan bog‘liq bo‘lgan o‘zgarishlar landshaft sferasining tuzilishi va tarkibiga katta 

ta‘sir ko‘rsatdi.  

Landshaftshunoslikka  oid  dastlabki  fikrlar  rus  olimi  V.V.Dokuchaev  (1846-

1903)  va  uning  ilmiy  maktabiga  mansub  bo‘lgan  tabiatshunos  olimlarning 

izlanishlariga  borib  taqaladi.  Tuproqshunos  va  geograf  olim,  geografik  zonallik 

qonuniyatini birinchi bor ilmiy asoslab bergan V.V.Dokuchaev o‘zining 1883 yilda 

nashrdan  chiqqan  «Russkiy  chernozem»  (Rus  qora  tuprog‘i)  nomli  asarida  yangi 

tabiiy  jism,  ya‘ni  tuproqni  kashf  qildi.  Uning  bu  kashfiyoti  yangi  fanning, 

tuproqshunoslik 

fanining 

tug‘ilishiga  sabab  bo‘ldi.  V.V.Dokuchaevning 

ta‘kidlashicha,  tabiatda  bir  jism,  kuch  yoki  hodisa  ikkinchisi  bilan  doimo 

murakkab  aloqada  bo‘ladi  va  bu  aloqadorlik  vaqt  o‘itishi  bilan  o‘zgarib  turishi 

mumkin.  U  tabiatni  bir  butun  deb,  qaysiki  uning  ayrim  qismlari  doimiy  o‘zaro 

ta‘sirda va rivojlanishda deb qaraydi. Uning fikrisha tabiiy komponentlar va tabiiy 

hodisalar alohida-alohida holda emas, balki bir butun majmua sifatida o‘rganilishi 

kerak. Tabiat zonalari, iqlim, tuproq, o‘simlik, hayvonot dunyosi va boshqa tabiiy 

omillar  o‘zaro  ta‘sir  va  aloqada  bo‘lgan  murakkab  tabiiy  komplekslardir.  Bu 

hozirgi  zamon  tabiiy  geografiyasining  fundamental  tushunchalaridan  biri  bo‘lgan 

tabiiy geografik komplekslar haqidagi g‘oyaning yuzaga kelishi edi. 

V.V.Dokuchaev  tabiatning  barsha  jonli  va  jonsiz  komponentlari  orasidagi  o‘zaro 

nisbatlar va aloqadorliklarni hamda ularning birgalikda rivojlanish qonuniyatlarini 

tabiatshunoslik  fanlari  ishida  o‘ziga  xos,  yangi  bir  fan  o‘rganilishi  kerak  degan 

xulosaga  keladi.  Bu  fanning  o‘rganish  predmeti,  V.V.Dokuchaevning  (1899) 

yozishicha:  «kuchlar,  jismlar  va  hodisalar  orasidagi,  jonli  va  jonsiz  tabiat 

orasidagi,  bir  tomondan  o‘simlik,  hayvonot  va  minerallar  olami,  ikkinchi 

tomondan inson, uning turmushi va hatto, ruhiy olami orasidagi abadiy va hamisha 

qonuniy aloqalardir». Ana shu qonuniy aloqadoliklar va o‘zaro ta‘sirni o‘rganishni  

u  «tabiatni  bilishning  mohiyati,  haqiqiy  naturfilosofiyaning  yadrosi,  

tabiatshunoslikning  eng  a‘lo  va  oliy  jozibasidir»  deb  hisoblagan.  U  landashft, 

landshaftshunoslik  yoki  geografiya  so‘zlarini  ishlatmagan  bo‘lsa  ham  o‘z  fikrlari 

bilan  tabiiy  geografik  komplekslar  haqidagi  «yangi  geografiyaning»  dunyoga 

kelishiga  sababchi  bo‘ldi.  Shu  ma‘noda  mulohaza  yuritgan  L.S.Berg 

---

 

7 

V.V.Dokuchaevni  landshaft  haqidagi  ta‘limotning  yaratuvchisi  va  hozirgi  zamon 

geografiyasining asoschisi deb atagan bo‘lsa, landashftshunos N.A.Solnsev (1948) 

V.V.Dokuchaev  landshaftshunoslikning  tub  asoslarini,  ya‘ni  poydevorini  yaratdi 

deb ta‘kidlaydi.           

XX  asr  20-yillarining  o‘rtalariga  kelib,  birin-ketin  landshaft  izlanishlari  natijalari 

va ular tufayli yuzaga kelgan fikrlar e‘lon qilina boshlandi. Ana shunday ishlardan 

biri  B.B.Polinovga  tegishlidir.  Uning  1925-yilda  ―Priroda‖  jurnalida  bosilib 

chiqqan  ―Landshaftlar  va  tuproq‖  nomli  maqolasida  landshaftshunoslikning  bir 

qator  umumiy  masalalari  ko‘rilgan  va  shu  jumladan,  landshaft  tushunchasini 

aniqlashtirishga  ham  harakat  qilingan.  B.B.Polinovning  yozichisha,  landshaft  deb 

yer  yuzasining  shunday  qismiga  aytiladiki,  uning  hududida  iqlim,  tog‘  jinslari, 

rel‘ef, suv havzalari, o‘simlik, tuproq va hayvonot dunyosining ma‘lum tarkibi va 

xususiyatlari,  ular  orasidagi  o‘zaro  ta‘sir  jarayonlarning  bir  butunligiga  sabab 

bo‘ladigan darajada saqlanadi.  

B.B.Polinov  landshaftlarning  dinamik  holatiga  e‘tibor  berib,  landshaftlarning 

tarkibiy  qismlari  orasidagi  o‘zaro  bog‘liqlikni  muvozanat  holatda  emas,  balki  u 

doimo  harakatda  bo‘ladi  hamda  landshaftning  evolyusiyasini,  ya‘ni  asta-sekin 

muttasil  rivojlanib  borishini, hamda  uning  oqibatida  bir  lanshaft  o‘rnida  boshqasi 

hosil bo‘lishini ta‘kidlab o‘tadi.  

1926-1927 yillarda I.V.Larin (1889-1972) ham o‘zining landshaftlarni o‘rganishga 

bag‘ishlangan  ilmiy  maqolalarini  e‘lon  qildi.  Uning  Ural  guberniyasi  hamda 

Kaspiybo‘yi  pasttekisliklaridagi  Shiji  yoyilmalari  landshaflariga  tegishli  ishlarida 

o‘simlik qoplami bilan landshaft o‘rtasida juda katta bog‘liqlik mavjudligi va shu 

bilan  birga  landshaflarni  o‘simliklarga  qarab  aniqlash  uslubikasi  yoritib  berilgan. 

Ushbu  ilmiy  ishlarda  aniq  landshaft  xaritalari  va  ularga  bog‘liq  holda 

landshaftlarning  batafsil  tahlili  ham  keltirilgan.  Undan  tashqari  tabiiy  geografik 

komplekslarning  eng  kishigi,  boshqa  bo‘linmaydigan  mikrolandshaft  haqidagi 

g‘oya ham ilgari surilgan.  

Landshaftshunoslik  sohasidagi  nazariy  izlanishlar  va  qizg‘in  munozaralarga 

L.S.Bergning  (1931)  landshaft-geografik  zonalar  haqidagi  kitobining  bosilib 

chiqishi  asosiy  sabablardan  biri  bo‘lgan.  Bu  yirik  ilmiy  asarning  kirish  qismida 

landshaft  haqidagi  ta‘limot  asoslari  qisqasha  bayon  etilgan.  Unda  L.S.Berg 

landshaft  tushunchasining  izohini  to‘ldirishga  va  aniqlashtirishga  harakat  qilgan. 

Shu bilan birga landshaftlarning vaqt mobaynida o‘zgarishi va bu o‘zgarishlarning 

shakllari  va  sabablari  haqida  bir  qator  muhim  fikrlarni  bildirgan.  Ushbu  kitobda 

yozilishicha,  geografik  landshaft  shunday  bir  hodisa  va  jarayonlarning 

guruhlashganiki,  landshaft  iqlim,  suvlar,  tuproq,  o‘simlik  qoplami  va  hayvonot 

dunyosi hamda ma‘lum darajada insonning xo‘jalikdagi faoliyati ham uyg‘unlashib 

ketgan  garmonik  bir  butunni  tashkil  qiladi.  Shu  bilan  birga,  u  yerning  ma‘lum 

tabiat zonasi ichida tipik qaytalanib turadi. Landshaft tushunchasiga berilgan ushbu 

ta‘rif  L.S.Bergning  1936,  1938,  1939-yillarda  nashr  qilingan  ishlarida  ham 

qaytalanadi.  Ammo,  u  keyinshalik  1945  va  1948  yillarda  ―Landshaft‖  atamasi 

o‘rniga ―geografik aspekt‖ atamasini ishlatishni lozim topadi.  

Tabiiy geografiyada Dokuchaevsha genetik bo‘linishni va uni L.S.Berg asarlarida 

rivojlantirilishini  tahlil  qilgan  A.G.Isashenko  (1955)  L.S.Bergning  ilmiy 

---

 

8 

faoliyatidagi 3 ta asosiy yo‘nalishni ajratadi. Bular: 1) geografik zonalar haqidagi 

ta‘limot, 2) geografik landshaft haqidagi ta‘limot va 3) yer yuzasi tabiati (geografik 

muhit) ning rivojlanishi haqidagi ta‘limotdir. 

 

Landshaftshunoslikning 

taraqqiyot 

tarixi 

haqida  so‘z  yuritilar  ekan, 

L.G.Ramenskiy  (1984-1953)  bildirgan  fikrlar  haqida  ham  to‘xtalib  o‘tmasak 

bo‘lmaydi.  Shunki  landshaft  morfologik  tuzilishi  haqidagi  dastlabki  fikrlar  va 

landshaftshunoslikdagi butun boshlik bir yo‘nalishga asos bo‘lgan tushuncha, ya‘ni 

―Landshaftlar  regional  birliklardir‖  degan  tushunchani  ilgari  surgan  kishi 

L.G.Ramenskiydir.  U  o‘zining  1935  yilda  e‘lon  qilingan  maqolasida 

landshaftshunoslik uchun dastlabki, eng kichik birlik bo‘lib tabiiy sharoiti jihatidan 

bir xil bo‘lgan eng oddiy kompleks -