Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti biologiya bo

L-glutamin kislotani biosintezi va uni sintezlashni jadallashtiruvchi 

mikroorganizmlarni seleksiyasi 

L-glutamin kislota sanoat miqyosida mikrobilogik sintez asosida ajratib olingan 

birinchi  aminokislota  hisoblanadi.  Bu  sintez  jarayonlarining  produsentlari  sifatida 

korinebakteriyalarning glutamat hosil qiluvchi yovvoyi shtammlaridan foydalanilgan. 

Bu  shtammlarning  me`yoriy  chegarada  o`sishini  ta`minlaydigan  sharoitda  bu 

aminokislotaning 

o`ta 

ko`p 

miqdorda 

sintezlanishi 

amalga 

oshmaydi. 

Korinebakteriyalarning  yovvoyi  shtammlari  tomonidan  bu  mahsulotning  «oshiqcha 

miqdorda»  ishlab  chiqarilishi    maxsus  fiziologik  sharoitlarda,  ya`ni  hujayralarning 

o`sishi  to`xtaganda,  hujayra  membranasida  tuzilmaviy  va  funksional  o`zgarishlar 

sodir  bo`lib,  uning  o`tkazuvchanligini  glutamin  kislotasiga  nisbatan  kuchayishi 

tufayli  yuz  beradi.  Bunday  sharoit  muhitda  biotinning  limiti  (1-5  mkg/l)    yuzaga 

kelganda  paydo  bo`ladi.  Aynan  shunday  samara  mikrobli  muhitga  ba`zi 

antibiotiklarni va detergentlarni qo`shganda yuz beradi. Hujayrada hosil bo`layotgan 

glutamin  kislotaning  jadal  ravishda  undan  chiqarilishi,  bu  aminokislotaning  hujayra 

ichidagi  konsentratsiyasini  keskin  pasaytiradi  va  natijada    so`nggi  mahsulotni,  ya`ni 

uning  ehtiyoji  uchun  zarur  bo`lgan  maxsus  oqsilning  sintezi  susayadi.  Bunday 

sharoitda  hattoki  yovvoyi  shtammlar    foydalaniladigan  karbon  manbayini  50    %  ni 

glutamin  kislotaga  aylantirish  qobiliyatiga  ega  bo`ladi.  Bu  aminokislotani 

produsentlari bo`yicha olib boriladigan seleksion ishlar asosan faolligini sustligi bilan 

ajralib  turadigan  alfa-ketoglutaratdegidrogenaza  (glutamin  kislota  uchun  xom-ashyo 

vazifasini  bajaruvchi  moddani  uch  karbon  sikliga  qo`shuvchi  ferment)  li  auksotrof 

mutantlar  ajratib olish, so`nggi mahsulot bilan ingibirlanishga sezgirligi sustligi bilan 

tavsiflanuvchi  L-  glutamatdegidrogenazali  boshqaruvchi  mutantlarni  va  biotinning 

oshirilgan  miqdorida  mahsulot  hosil  qilishga  qodir  bo`lgan  mutantlarni  tanlab  olish  

yo`nalishida olib boriladi.  Mutantni bosqichli tanlaganda seleksion  uslubning  asosiy 

yo`nalishi  bo`lgan  ya`ni,  unga  mutagen  ta`sir  ko`rsatgandan  so`ng  mutantni 

biotinning  mo`l  miqdori  (30mkg/g)  muhitida  baholash  orqali  amalga  oshiriladi. 

Odatda  qand  lavlagisi  chiqindilaridan  mikroblarni  o`stirishda    yagona  karbon 

manbayi  sifatida  foydalanilganda,  reaksion  muhitda  50  g/l  gacha  glutamin  kislota 

yig`iladi  va  muhitga  qo`shimcha  ravishda  biomembranalarning  o`tkazuvchanligini 

oshiruvchi sirt tarangligi yuqori bo`lgan moddalarni kiritishning hojati bo`lmaydi. 

Yapon  olimlari  qand  lavlagi  chiqindilaridan  mikrob  uchun  karbon  manbayi 

sifatida  foydalanib,  glutamin  kislotani  ajratib  olishda  harorat  rejimini  o`zgartirish 

orqali  mutant  tanlashni  yo`lga  qo`ydilar.  Haroratga  nisbatan  sezgir  bo`lgan 

mutantlarni  o`stirib,  so`ng  haroratni  40 

0

C    chegarasigacha  oshirish  hujayra 

membranalarini  shikastlanishiga  va  hujayrada  hosil  bo`lgan  glutamat  kislotani 

hujayraning  tashqarisiga  chiqishiga  olib  keladi.  Bunday  mutantlar  qand  lavlagisi 

chiqindilari karbon manbasi sifatida foydalanilgan muhitda 20-26 g/l gacha glutamat  

ajratishi mumkin ekan. 

---