Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti biologiya bo

 

2. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan fermentlar 

Dastlab sanoat miqyosida mikrob fermentlaridan foydalanish 90 yildan oldinroq 

yo`lga  qo`yilgan  edi.  Amaliyotda  foydalaniladigan  ko`p  fermentlar  gidrolazalar 

sinfiga mansub, chunki ularni sanoat biotexnologiyasi yo`li bilan ajratib olish yo`lga 

qo`yilgan.  Umumiy  ishlab  chiqariladigan  va  amaliyotda  foydalaniladigan 

fermentlarning  99    %    ulushi  16  ta  preparat  hisobiga  to`g`ri  keladi.  Ulardan 

ba`zilarini ko`rib chiqamiz. 

Amilolitik  fermentlar  jumlasiga  alfa-amilaza,  beta-amilaza,  glikoamilazalar 

kiradi. Ularning ta`siri kraxmal va glikogenni gidrolizida namoyon bo`ladi. Kraxmal 

---

oldin  ancha  oddiy  polisaharidlar-dekstrinlargacha,  keyin  esa  maltoza  va  

glyukozagacha 

parchalanadi. 

Alfa-amilaza 

 

alfa-1,4-glyukan 

bog`lanishni 

gidrolizlasa,  beta-amilaza  molekulaning  oxiridan  birin-ketin  maltoza  molekulalarini 

uzib  oladi.  Glyukoamilaza  esa  molekulaning  oxiridan  glyukoza  molekularini  uzib 

olib  parchalaydi.  Bu  fermentlar  spirt  va  non  ishlab  chiqarish  sanoatida  keng 

foydalaniladi. Proteolitik fermentlar ham gidrolazalarga kirib, peptidgidrolazalarning 

kenja  sinfini  hosil  qiladi.  Ularning  ta`siri  oqsil  va  peptidlardagi  peptid  bog`larini 

gidrolizini  katalizlashda  namoyon  bo`ladi.  Ularning  o`ziga  xos  xususiyati  oqsil 

molekulasidagi peptid bog`larga tanlab ta`sir etishlan iboratdir. Masalan, pepsin faqat 

aromatik  aminokislotalar  o`rtasidagi,  tripsin  esa  faqat  arginin  va  lizinlar  o`rtasidagi 

peptid  bog`larga  ta`sir  etadi.  Bu  sinfga  mansub  bo`lgan  fermentlar  juda  ko`p. 

Sanoatda  ularni  qaysi  vodorod  ioni  ko`rsatkichlarida  faollikni  namoyon  qilishiga 

qarab:  nordon  proteazalar  (pH  1,5-3,7);  neytral  proteazalar  (pH  6,5-7,5);  ishqoriy 

proteazalar  (PH>8.0)  ga  tasniflanadi.  Proteazalardan-go`shni  yumshatishda,  terini 

oshlash  va  boshqa  xil  ishlovlar  berishda,  kinoplyonkalar  ishlab  chiqarishda, 

parfyumeriyada, 

sintetik 

yuvuvchi 

preparatlar 

tayyorlashda, 

tibbiyot 

va 

veterinariyada juda keng foydalaniladi. 

Pektolitik  fermentlar  o`zlarining  ta`sir  doiralarini  tashqi  ko`rinish  nuqtai 

nazardan  namoyon  qilishlari,  ya`ni    reaksiya  natijasida  ular  ta`sir  etadigan 

polisaharidlarning vakillari-pektin moddalar (pektin, pektin kislotalar va protopektin) 

ning  molekulyar  massalari  va  qayishqoqliklarini  kamayishiga  qarab  bitta  alohida 

guruhga  birlashtirilgan.  Ular  mevalar,  ildizmevalar,  navdalar  (zig`ir)  tarkibida 

bo`ladi. Pektin moddalarning molekulyar massalari 20000 Da dan 200000 Da gacha 

bo`ladi.  Hamma  pektinazalar  ikki  xilga  bo`linadi-gidrolazalar  va  transeliminazalar. 

Ularning 

birinchilari 

metil 

qoldiqlarni 

 

uzadi 

yoki 

alfa-1,4-glyukozid 

(poligalakturinazalar)  bog`larni  parchalaydi.  Ikkinchilari  pektin  moddalarini 

nogidrolitik  yo`l  bilan  parchalab  qo`sh  bog`larni  hosil  qiladi.  Ular  to`qimachilik 

sanoatida  zig`irga  ishlov  berishdan  oldin  -  ho`llash,  vino  tayyorlashda-vinoni 

quyqalarini  yo`qotish,  meva  shiralarini  tayyorlashda  konservalash    uchun 

foydalaniladi.  Sellyulolitik  fermentlar  o`ta  maxsus,  bo`lib  ularning  ta`siri  sellyuloza 

molekulalarini  qutbsizlanganida  namoyon  bo`ladi;  ular  kompleks  holda  ta`sir  etib 

sellyuloza  gidrolizini  glyukoza  hosil  bo`lishi  darajasigacha  yetkazadi.  Ulardan 

foydalanishning istiqbollari katta - bu sellyulozadan glyukoza ajratib olish; tibbiyotda 

o`simliklardan  dorivor  moddalar  (steroidlar)  ni  ajratib  olish;  oziq-ovqat  sanoatida-

o`simlik yog`larini sifatini yaxshilash; qishloq xo`jaligida kavshovchi hayvonlarning 

omuxta yemiga qo`shib berishda foydalaniladi.