shishasimon tanadan o’tib, to’r pardaga keladi. Yorug’lik nurlari shox pardadan to
to’r pardaga yetguncha bir necha marta sinadi. Chunki, shox parda, ko’z gavhari,
shishasimon tana turlicha tuzilgan bo’lib, turlicha nur singdirish qobiliyatiga ega.
Nurlarning sinib o’tishi tufayli tashqi buyumdan ko’zga keladigan nurlar, to’r
pardada shu buyumlarning haqiqiy, ammo kichraygan teskari tasvirini beradi.
Boshqacha aytganda, har bir narsaning tasviri ko’zga tushganda to’r pardaga
teskari va kichik bo’lib tushadi. Buyumlarning tasviri ko’zga teskari bo’lib tushsa
ham, biz ularni to’g’ri ko’ramiz. Chunki, ob'ektiv reallikni biz odatda faqatgina
Istalgan har bir narsa bir vaqtning o’zida bir nechta analizatorlar yordamida
aniqlanadi. Shuning natijasida u qanday holda mavjud bo’lsa, shunday holda idrok
qilinadi. Ko’rish uchun ko’zga tushgan nurning to’r pardaga yetib borishining
o’zigina kifoya emas. Buning uchun nur ta'siroti to’r pardadan markaziy asab
tizimi va uning oliy qismi - bosh miya yarim sharlarining po’stlog’iga uzatilishi
Darhaqiqat, ko’zga, ya'ni to’r pardaga tushgan yorug’lik nurlari u yerdagi
yorug’lik sezuvchi hujayralar - (fotoretseptorlar) - tayoqcha va kolbachalarga ta'sir
etib, tayoqcha va kolbachalarning tashqi bug’imlaridagi pigmentlarda murakkab
kimyoviy o’zgarishlarni keltirib chiqaradi, oqibatda bu hujayralar qo’zg’aladi.
Odam va ko’pchilik hayvonlar ko’zining tayoqchasimon hujayralarida ko’ruv
purpuri - rodopsin bor. Qushlarning kolbacha hujayralarida yodopsin pigmenti
topilgan. Kolbachalarda yorug’likni sezadigan yana boshqa pigmentlar (xlorlab va
eritrolab) ham bo’ladi, degan ma'lumotlar bor. Yorug’likni sezadigan
pigmentlarning ichida rodopsin asosiy o’rinni egallaydi. Rodopsin vitamin A
aldegidi - retinendan va opsin oqsilidan tashkil topgan birikmadir. Bu modda
yorug’lik ta'sirida bir qator murakkab o’zgarishlarga uchraydi. Jumladan, retinen
yorug’likni yo’tib, o’zining geometrik izomeriga aylanadi, oqibatda uning yon
zanjiri to’g’rilanib, retinen bilan opson aloqasi o’ziladi. Pirovardida retinendan
vitamin A hosil bo’ladi. Bu vitamin tayoqchalardan to’r pardaning tashqi pigmentli
qavatiga o’tadi. Qorongulikda esa, rodopsin qayta sintezlanib, tiklanadi.
Avitaminoz A da rodopsinning sintezlanishi bo’ziladi. Oqibatda bunday hayvonlar
kunduz odatdagidek ko’rib, gira-shira (xira) yorug’likda ko’ra olmay qoladi, ya'ni
shapko’rlik kelib chiqadi (qo’yiga qarang). Rodopsin va fotoretseptorlardagi
boshqa pigmentlarning yorug’lik yo’tishi hamda parchalanishi ularga ta'sir
etadigan yorug’likning to’lqin uzunligiga bog’liq. Jumladan, rodopsin to’lqin
uzunligi 500 mmk ga boradigan nurlarni ancha yo’tsa, yodopsin 560 mmk ga yaqin
bo’lgan yorug’lik nurlarini yaxshi yo’tadi. Xullas, to’r pardaga tushgan yorug’lik
nurlari u yerdagi tayoqcha va kolbacha hujayralarini bir qator fotokimyoviy
reaksiyalar oqibatida qo’zg’atadi. To’r pardaning tayoqcha va kolbachalar
joylashgan qavatidan ichkari tomonida va bevosita shu qavatning yonida bipolyar
neyronlar qavati, uning ichkarisida esa ganglioz hujayralar qavati joylashgan.
Bundan ko’rinadiki, shishasimon tanadan o’tayotgan yorug’lik nurlari to’r
pardaning tayoqcha va kolbachalari joylashgan qavatiga tushmasdan oldin uning
ganglioz va bipolyar nerv hujayralari joylashgan qavatidan o’tadi. Ganglioz
hujayralarning aksonlari ko’ruv nervi tolalarini hosil qiladi. Shunday qilib,
yorug’lik ta'sirida kolbacha va tayoqchalarda vujudga kelgan qo’zg’alish bipolyar
va ganglioz nerv hujayralari orqali ko’ruv nervining tolalariga o’tkaziladi va
markaziy asab tizimiga uzatiladi. Qo’zg’alishning tayoqcha va kolbachalardan
bipolyar hujayralarga qanday qilib o’tkazilishi hozircha aniqlangan emas.
Qo’zg’alish ko’ruv nervining markazga intiluvchi tolalari orqali miya tirsaksimon
tanasining tashqi qismiga boradi. U yerdan ikkinchi neyron orqali bosh miya yarim
sharlarining po’stlog’iga uzatiladi. Ta'sirot po’stloqda tegishlicha analiz va sintez
qilinadi, javob reaksiyasi hosil bo’lib, ko’zga boradi. Oqibatda ko’ruv sezgisi kelib
chiqadi, ya'ni ko’zga nur yo’naltirgan narsa ongda aks etadi. Ko’ruv nervining
markazga yo’naluvchi tolasi tirsaksimon tanaga yetmasdan to’rt tepalikning
oldingi ikki do’mboqchasiga, tarmoq beradi. To’rt tepalik oldingi ikki
do’mboqchasining yadrolaridan ko’z soqqasiga, qorachiq muskullariga,
kipriksimon muskullarga efferent nerv tolalar keladi.Shu sababli yorug’likka
javoban yuzaga keladigan umumiy reaksiya (yorug’likka tomon boshni burish va
boshqalar) to’rt tepalikning oldingi ikki do’mboqchasiga bog’liq. To’r pardadagi
tayoqcha va kolbachalar yorug’likni bir xilda sezmasligini aytib o’tish kerak.
Jumladan, tayoqchalar yorug’likni kolbachalarga nisbatan bir necha marta yaxshi
sezadi. Shu sababli ular, qosh qorayganda, g’ira-shira yorug’likda qo’zg’aladi,
kechqurun va tunda ko’rishda ishtirok etadi. Kolbachalar ravshan yorug’likda
qo’zg’alib, kundo’zi va rang ko’rishda ishtirok etadi. Shu sababli tayoqchalar
faoliyati bo’zilganda (avitaminoz A va boshqalarda) shapko’rlik kelib chiqadi.
Bunday odam va hayvonlar xira yorug’likda ko’rolmay qolib, kundo’zi bemalol
ko’raveradi. Kolbachalar zararlanganda ravshan yorug’likka qarab bo’lmaydi,
ammo bunday odam va hayvon kechalari odatdagidek ko’raveradi. Kolbachalar
faoliyati bo’zilganda rangni ko’rish ham bo’zilib, hayvon ranglarni ajratolmay
qoladi, rangni ko’rmaslik deb shuni aytiladi. Tayoqchalarning gira-shira
yorug’likda, kolbachalarning ravshan yorug’likda qo’zg’alishini bir qancha dalillar
tasdiqlaydi. Demak, asosan tunda aktiv bo’ladigan hayvonlar (boyqush,
ko’rshapalaklar) to’r pardasida tayoqchalar ko’proq, kundo’zi aktiv hayvonlar
(kaptar, tovuq va boshqalar) to’r pardasida esa, kolbachalar ko’proq bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
