Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti sotsiolingvistika

Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar.

1. 
   Nima uchun so`zlash dunyoda eng og`ir ishdir.
   
2. 
   So`zlovchi nimalarga e`tibor qaratishi lozim?
   
3. 
   Ko`p gapirish donolik belgisimi?
   
4. 
   So`zlovchi saviyasini belgilovchi omillarga nimalar kiradi?
   
5. 
   Tinglovchining saviyasi so`zlovchiga aloqadormi?
   
6. 
   Tinglovchi kim?
   
7. 
   Kitob ham tinglovchi bo`la oladimi?
   
8. 
   So`zlovchi tinglovchining qaysi jihatlarini inobatga olishi kerak?
   
9. 
   Tinglash ham san`atmi?
   
10. 
    Tinglovchi madaniyati nimada?
    
11. 
    Kimni madaniyatli kishi desa bo`ladi?
    
12. 
    Salomlashish to`g`risida qanday fikrdasiz?
    
13. 
    “SEN”va “SIZ”ning salomlashishda o`rni?
    
14. 
    Muomala madaniyatida salomlashishning o`rni.
    
15. 
    Salomlashishning turlari.
    
16. 
    Muloqotda kim markaziy o`rinni egallaydi?
    
17. 
    Tinglovchi sifatida farzandning ota-onasi oldidagi burchi.
    

Muloqot jarayonida paralingvistik va ekstralingvistik
vositalar.
1. Nutqda paralingvistik vositalar.
2. Nutqda ekstralingvistik vositalar.
3. Muloqotda paralingvistik va ekstralingvistik vositalarning o`rni.
4. Nutqda me'yor.
5. Noverbal vositalarning xoslanishi.
Tayanch so`z va iboralar: kontekst, nutq jarayoni, lisoniy vositalar, nutq maqsadi, paralingvistik vositalarda me'yor, motiv, nutq sharoiti, nutq maqsadi, lisoniy birlik, xatti-harakat.
Ekstralingvistik vositalar deganda, bevosita lisoniy birliklarga aloqador bo`lmagan barcha vositalar tushuniladi. Jumladan, matn, nutq sharoiti, tinglovchi va so`zlovchi saviyasi, nutq jarayonida ularning xatti-harakatlari, qolaversa, nutq maqsadi - barchasi ekstralingvistik, lisoniy birliklardan tashqari vositalardir.
O`z yonida g’umay yulayotgan Adolatning qo`li qiyilib qonaganini ko`rgan Begimxon xo-xolab kulib yubordi… U-u harakat qildim, tirnadim bo`lmadi, -dedi Xoji xola… Azimjonning ko`kragini mina parchasi yulib ketgandi… Yulg’ich yulib to`ymaydi (Maqol). Nontepkilik qilma! Shu soqolim bilan yolg’on gapiramanmi? Yulsam senday gadodan yulamanmi?.. -Umumiy majlisda ariza yoz. Arizangda bog’ni, uchastkani, mashinani, hokazoni - eldan yulgan narsalaringni qaytarganingni ayt, -dedi chol bobo raisga… Agar sizlar mana shu yo`l bilan butun bir mavsumda o`n mehnat kunini pilladan yulib paxtaga bergani yordam qilsalaring ham harna (O`TIL 467-b.).
Yuqoridagilarda yulmoq so`zining ma'nosi matnda va nutqda turli ma'nolarda berilganini ko`rish mumkin: 1. Tortib, sug’urib olmoq; 2. Tirnamoq, jarohatlanmoq; 3. O`g’irlamoq; 4. Chegirib qolmoq.
Bularda lisoniy birlik va lisoniy birliklardan tashqarida o`z ifodasini topgan.
-Bir soatda yetib kellaring, osh damlab qo`yaman, yeb ketasanlar, - dedi.
Borsak, chindan ham osh damlangan ekan.
-Behi ham soldim,- dedi ustoz maqtanib, yesang og’zingda erib ketadi! Jonivor o`ziyam boshini yeb meva soldi-da, bu yil!...
- To`g’ri-ku, -dedim "ma’yus tortib", - uydagilar sizning bog’ hovlingizda o`tirganimga ishonadi. Osh bo`layotganigayam ishonadi. Ammo ustoz oshga behi solibdilar, dachadagi behi "boshini yeb" meva qipti desam baribir ishonmaydi-da! (O`.Hoshimov. 268-269-betlar)
Paralingvistika grekcha so`zdan olingan bo`lib "para"-yonida, lingvistika-tilshunoslik demakdir. Paralingvistika fanda ikki xil ma'noda ifodalanadi.
1. Lisoniy (verbal) vositalar bilan hamrohlikda ishlatiluvchi nolisoniy (noverbal) vositalarni o`rganuvchi tilshunoslikning bir bo`limi.
2. Nutqda, o`zaro muloqot jarayonida ishlatiluvchi nolisoniy vositalar umumlashmasi.
Paralingvistik vositalar ekstralingvistik hodisalarning bir turi bo`lib, nutq jarayonida lisoniy birliklarga hamroh bo`ladigan xatti-harakatlar hisoblanadi. Masalan: Mehmon o`tirgan xonaga madaniyatli kishining kirib, salom berish holatini kuzatadigan bo`lsak, eshikdan qaddini sal eggan, qadamlarini mayda tashlagan holda, o`ng qo`lini chap ko`kragi ustiga qo`yib, boshini sal egib, yengilgina ta'zim bilan "Assalomu alaykum" deydi. Bu yerda tasvirlangan har bir holat muloqot uchun ahamiyatli, qo`lni qorin ustiga qo`yish, baland ko`tarish yoki chap ko`krak usti va o`ng ko`krak usti (osti) yoki ikki qo`lini ko`ksiga qo`yishning har biri muloqot jarayoni bilan bog`liq. Ularning barchasida, albatta, "Assalomu alaykum!" uning o`ziga xos talaffuz ohangi lisoniy, lingvistik vosita, qolgan barcha xatti-harakatlar, tana, qo`l harakatlari paralingvistik vositalardir.
Masalan: - Salomalaykum, xola. - A-lekum, bolam! - Opa qo`lini yengi ichiga tortib, yigit bilan ko`rishdi va uyga qarab: - Rasul – deb qo`ydi-da, Eshquvvatdan gina qildi (SH.Xolmirzayev).
- Assalomu alaykum, xonim, - dedi odob bilan. - Ziyoratlar qabul! Yaxshi keldingizmi? (O`. Hoshimov).
- Assalomu alaykum, domla! - dedi Tursunboy yangicha shiddat bilan o`zini g’oz tutib. - Nima yana burga tepdimi?! (O`.Hoshimov).
Imo-ishora, mimika, badan harakatlari, ovozdagi turli holatlar kommunikatsiyada ishtirok etuvchi qo`shimcha vositalar sanaladi va ular uzatish, mazmunan to`ldirish, aniqlik kiritish vazifalarni bajaradi. Kishi jonli so`zlashuv nutqida ma'lumotni qisqa va lo`nda ifodalashga, fikrning emotsionalligi va ta'sirchanligini oshirishda holat va sharoitdan kelib chiqib tilga yondosh bo`lgan noverbal vositalardan foydalanadi. O`zbekona aloqa – aralashuvda, ma'lum axborotni tinglovchiga yetkazish jarayonida qo`l, bosh, yelka, gavda, yuz harakatlari, ovozning baland-pastligi, cho`ziq, to`xtatib talaffuz qilish orqali ham ma'lum ma'no ifoda etiladi.
Masalan: - Shu… erkak zoti qiziq-da, - dedi ijirg’anibroq. - Ayni ishing ko`p paytida mushukka o`xshab oyog’ingga suykaladi!... U jahl bilan yuzini o`girdi… -Nima, meni "lox" deb o`ylayapsizmi? - Mo`mintoy piqqillab yig’lab yubordi…. - Otangizning ko`zi uchib turibdi! – Malikaxon qo`l siltadi… Mo`mintoy mung’ayib qoldi… - Mengayam oson tutmang, begim, - dedi qandaydir siniq oqangda… O`zimning Mo`minchigim! – dedi erkalab. - Men sizni hech kimga alishmayman jonim! Er-xotin… kechirasiz xotin-er endi bir buroviga quchoq ochishgan edi, bolalar xonasidan Umidjonning g’ingshigani eshitildi. Zum o`tmay baralla ovozda yig’lab yubordi. - Adajo-o-o-n, garsho-o-o-k! Mo`mintoy zippillab jo`nab qoldi. (O`.Hoshimov)