Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti psixologiya kafedrasi

12-MAVZU. Agressiya va zo’ravonlik 
1.
Agressiya va zo’ravonlik xaqida tushuncha 
2.
Konfliktdagi agressiya va zo’ravonlik 
3.
Agressiya va zo’ravonlik turlari
4.
Agressiya va zo’ravonlikni keltirib chiqarishga moyil bo’lgan odamlar 
tipologiyasi 
Agressiya va zo’ravonlik o’zaro bog’liq tushunchalar bo’lib, inson kayfiyatida 
agressiv holatlarning o’sib borishi va to’planishi oqibati sifatida zo’ravonlikka olib 
kelishi mumkin. Lotin tilida agressiya ―hujum qilish‖ ma’nosini anglatadi. Agressiya 
inson xarakterida tug’ma va tabiiy bir element sifatida, xuddi shuningdek, 
agressiyadan asli uzoq odamning favqulodda vaziyatda o’z emosiyalarini tuta 
bilmasligi, ularni nazorat qila olmasligi oqibatida vujudga kelishi mumkin. 
Konflikt vaziyatlarda ko’pchilik o’z instinktlari va hissiyotlari asosida o’zini 
tutishga o’rganib qolgan. Bunday holni ko’pchilik qabul qiladi va aynan mana shu 
yo’l to’g’ri deb biladi. Shu bois, konflikt vaziyatda zo’ravonlik ishlatilsa, birovning 
hayotiga tahdid solinsa, jismoniy kuch ishlatish qo’llanilsa, ko’pchilik, ziddiyat 
mavjud ekanligini hisobga olgan holda, bu vaziyatlarda ―kechirimli bo’lish‖ 
lozimligini, bunday holatning kelib chiqqanligini anglash mumkinligi ta’kidlashadi. 
Ammo, har qanday vaziyatda ham birovning hayoti, uning sog’lig’iga zo’ravonlik 
o’tkazib bo’lmasligini unutishadi.
Zo’ravonlik aslida inson xarakterining qusuri, uning kamchiligi hisoblanadi. 
Odam o’z xissiyotlari ustidan nazorat o’tkaza olmasligi, yoki o’zini tiya bilmasligi 
uning zo’ravonlikka ruju qo’yishiga asos bo’lib xizmat qiladi. Zo’ravonlik insonning 
kuchli ekanligini emas, balki aksincha uning kuchsiz va irodasiz ekanligini 
ko’rsatadi. Shu bois, erlar o’z xotinlariga zo’ravonlik o’tkazganda, bunday 
zo’ravonlik irodasizlik belgisi sifatida baholanishi tabiiydir.
Zo’ravonlik aslida barcha madaniyatlar, sivilizasiyalarda qoralanadi. Zo’ravonlik 
barcha sharqona kurash turlari, ya’ni 
dzyu-do, taekvon-do, karate, ushu
va 
boshqalarda ta’qiqlanadi. Mazkur kurash turlarining barchasi hujum qilish usullari 
emas, balki eng avvalo
, o’zini himoya qilishning jismoniy yo’llari
 
hisoblanadi. 
Ularning barchasida inson hayoti aziz ekanligi borasidagi ma’naviy falsafa 
tarbiyalanadi va o’qitiladi. O’zbeklarning milliy kurashida ham o’zini himoya qilish 
vositalari va o’zaro tenglik g’oyalari tarbiyalanadi.
Zo’ravonlik qo’llanilganda konfliktning yaratuvchanlik xususiyati emas, balki 
vayron etish xususiyati faol bo’ladi. Konfliktning vayron etish xususiyati esa insonni 
stress, depressiya, o’zgalardan o’zini olib qochish, hayotdan bezish, o’z kuchiga 
haddan tashqari ishonch, boshqa tarafdan o’z kuchiga ishonmaslik, doimiy jahldorlik, 
jizzakilik, tajanglik, besarblilik, besaromjonlik kabi holatlarga olib keladi.
Zo’ravonlik ishlatgan insonlar ko’pchilik hollarda ma’naviy jihatdan to’la 
shakllanib bo’lmagan, ma’lum ―kompleks‖larga ega bo’lgan, ma’naviy majruh 
odamlardir. Ular aslida o’zlarini juda past baholashadi, ular o’zlarining ―nosog’lom‖ 
ekanliklarini intuitiv tarzda anglashadi, shu bois bu xususiyatlarning mavjud 
ekanligini ko’rsatmaslik, oshkora etmaslik, birovlar mazkur ―past‖ baholanishni bilib 
qolmasmasligi va sezmasligi uchun, tashki ko’rinishda va muomalada, zo’ravonlik 

---

102 
yo’lini, agressiv usulni, jahl va tahdidga asoslangan ―o’zini tutish‖ yo’nalishini 
tanlashadi. Ular aynan zo’ravonlik orqali o’zlarining kuchlarini ko’rsatmoqchi 
bo’ladilar, ammo ruhan bunday odamlar ruhiy majruh va psixologiyasi mo’rt 
odamlardir. 
Psixologiya bilan oz-moz tanish bo’lganlar darrov mana shu agressiya ortida 
insonning o’ziga ishonchi mavjud emasligi bilib olishadi. Demak, o’zini zo’ravon va 
jahldor qilib tutayotgan odamlar aslida o’zlari xarakterida mavjud bo’lgan ―o’ziga 
ishonmaslik‖ni yashirishga harakat qilayotgan odamlardir. Ular bu narsalarni tan 
olmasligi, yoki anglamasligi ham mumkin. ―Men ―zo’r‖man, shuning uchun hamma 
narsani qilaveraman‖, degan aqidaga ishonishi ham mumkin. Ammo zo’ravonlik 
harakatlari ortida turgan barcha maqsadlar, aslida, insonning ma’naviy bo’shligi, 
yetuk emasligi, to’laqonli ma’naviy shakllanmaganligi, uning o’z emosional holatini 
va o’z harakatlarini nazorat qila olmasligi, irodasiz va bo’shligining yorqin natijasi va 
namoyishi hisoblanadi. 
Zo’ravonlik va konfliktologiya sohalari o’zaro bog’langan masalalardan 
hisoblanadi. Aslini olganda konfliktologiyaning mustaqil fan sohasi sifatidagi 
shakllanishi va rivojlanib kelayotganligiga ko’p bo’lganicha yo’q. Shu bois inson 
xarakteri va amallariga xos bo’lgan zo’ravonlik ham yangi o’rganilayotgan va tan 
olinayotgan sohalardan hisoblanadi.
Ko’pchilik hollarda konfliktni tushunish uchun mavjud zo’ravonlik sabablarini 
anglash lozim bo’ladi. Chunki hayotda oilaviy zo’ravonlik ko’proq uchrab turadi. 
Zo’ravonlik nima oqibatlarga olib kelishi mumkinligini bilgan odam uni yengillik 
bilan, o’ylamay qo’llamaydi. Zo’ravonlikdan voz kechish - konfliktda ijobiy natijaga 
asos bo’ladi. Eng muhimi, zo’ravonlik -ziddiyatning yechimi bo’la olmasligi, 
zo’ravonlik ziddiyat hamda muammoni hal etmasligini anglash darkor. Har qanday 
kuchli konflikt ham, tomonlarning juda kattiq o’zaro to’qnashuvi ham zo’ravonlikni 
ishlatish va qo’llash uchun asos bo’la olmaydi. Shu bois,