Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti psixologiya kafedrasi

Tana harakatlari
. Tana zabonida juda katta axborot yuz mimikasi va tana 
harakatlari orqali uzatiladi. Yuz mimikasi inson psixologiyasi, insonning ichki 
kechinmalari va xis-tuyg’ulari bilan kuchli bog’langan bo’ladi. Shu bois, insonning 
nima deyayotganligiga qaramay, yuz mimikasi o’ziga xos tabiiy munosabatlarni 
bildirib turadi. Yuz mimikasi orqali juda katta ochiq, aniq va to’g’ri axborot uzatiladi 
va qabul qilinadi. Shu bilan birga tana harakatlari ham insonlararo yaqinlikni 
ko’rsatib turadi. Siz, o’zingizga yaqin odamga yaqinroq turasiz, uning tanasiga vaqti 
vaqti bilan qo’l tekkizib turasiz, u bilan o’pishasiz, orqasini silab qo’yasiz, ammo 
sizga uzoq bo’lgan va tanimagan odamga nisbatan hyech vaqt bunday tana 
harakatlarini ishlatmaysiz. Yuz ifodasi, mimika, ko’z qarashlar, qanday qadam 
tashlashingiz, imo-ishoralaringiz, qo’l harakatlaringiz – bularning barchasi tana 
harakatlari bo’lib, ular o’zaro munosabatlar borasida aniq ma’lumot beradi. Inson 
mimikasi juda katta axborot tashuvchi hisoblanadi. Hayrat, esankirash, hursandlik, 
shodlik, jahl, sevinch, savol bilan qarash, tushkunlik, o’ylanish, g’azab, hafagarchilik, 
yig’i, tanglik kabi xissiyotlar inson qiyofasida to’liq, darrov va adekvat, ya’ni 
to’laqonli aks etadi hamda boshqalar aynan mana shu xususiyatlarini, aynan mana 
shu kayfiyatlarni qabul qiladi. Shu bois, sizning jahlingiz chiqayotgan bo’lsa-yu, 
opponentingiz ―Mana jahling chiqayotibdi‖ desayu, siz ―Yo’q, mening jahlim 
chiqmayotibdi, senga shunday ko’ringandir‖, deb aytsangiz ham, opponentingiz 
sizning so’zlaringizga emas, balki o’z ko’zlariga ishonadi. 
6. 
Shaxsiy makon.
Inson uchun o’z shaxsiy makonini muhofaza qilish muhimdir. 
Shaxsiy makonning himoya qilinganligi insonni tinch va havfsiz muloqot olib 
borayotganligini ko’rsatuvchi xususiyat hisoblanadi. Muayyan bir vaziyatda sizning 
va sizning suhbatdoshingizning qanchalik bir biringizdan uzoqlikda turishingiz, siz 
bilan suhbatdoshingiz o’rtasidagi makon shaxsiy makon hisoblanadi. Har bir 
insonning esa o’z shaxsiy makoni bo’ladi. Bu makonga boshqalarning kirib borishi 
ularning sizga aloqadorligi, yaqinligiga bog’liq bo’ladi. Agar notanish odam sizga 
juda yaqin kelsa, siz tabiiy ravishda undan chetlashishga harakat qilasiz. Siz 
tanimagan odam hyech qachon sizning shaxsiy makoningizni buzishga harakat 
qilmaydi. Agar tanimagan odam sizning shaxsiy makoningizni buzib kirishga intilsa, 
sizning ko’nglingizda havf uyg’onadi, siz sezgir tortasiz. Masalan, siz tanimagan 
odam birdaniga sizni quchoqlab ketmaydi. Demak, muloqot olib borilganda inson 
shaxsiy makoni borligi va uni buzib bo’lmasligi tamoyillariga rioya qilmoq zarur. 
Agar siz birovning o’z shaxsiy makoniga ruhsatsiz kirib borsangiz, uning 
shaxsiyatiga bosim o’tkazganingiz, uning xavfsizligiga tahdid ko’rsatganingiz 
bo’ladi.

---

90 
Shaxsiy makon tarkibiy qismlari 
1.
Intim zona (eng yaqin odamlaringiz kira oladigan zona) 
2.
Shaxsiy zona (do’stlaringiz, dugonalaringiz, aka-opalaringiz) 
3.
Ijtimoiy zona (ish yuzasidan bo’ladigan muomalalar) 
4.
Jamoat zonasi (ma’ruzalar, nutqlar) 
Bu zonalar inson madaniyati, tafakkuri, dunyoqarashi bilan bog’liq holda 
o’zgarishi mumkin. Agar sizning yoningizda kimdir o’zini noqulay sezsa, demak 
zonalar chegarasi buzilgan bo’ladi. 
7. 
Ovoz.
Insonlararo axborotning eng katta foizi so’zlar, nutq, til orqali bayon 
qilinadi. Ovoz orqali eng boy, rang-barang, xissiyotlarga to’la axborotlar uzatiladi va 
qabul qilinadi. Inson so’zlaganda uning ovozi berilayotgan informasiya mazmuni va 
o’z ichki xissiyotlari bilan uzviy aloqadorlikda bayon qilinadi. Demak, ovoz 
faqatgina axborotni o’zida mujassam etmaydi, balki shu bilan birga, ovozning o’zi 
ham axborotni uzatishda faol ishtirokchiga aylanadi. Shu bois, konflikt sharoitida 
sizning nimaga urg’u berayotganligingiz, ovozingiz pastu balandligi, uning 
samimiylik darajasi, ovoz toni, qanday so’zlarni ishlatayotganligingiz, ya’ni axborot 
mazmuni bilan bir qatorda ko’proq shu axborotni qanday intonasiyada 
aytayotganingiz ham ahamiyat kasb eta boshlaydi. Intonasiya sizning gapirish 
uslubingizdir. Intonasiya - ovoz kuchi, uning iliqlik darajasi, samimiyati, kanday 
so’zlardan tashkil topgani, so’zlarga qanday xissiyotlarni yuklayotganligingizga 
bog’liq. Masalan, ―Men seni yaxshi ko’raman‖ degan so’zlarni jahl va do’q bilan 
aytib ko’ring-chi. Aytolmaysiz. Chunki so’zlar mazmuni ovoz orqali ham uzatiladi va 
inson xissiy-emosional holati bilan uzviy bog’langan bo’ladi. Ammo siz janjal ustida, 
o’z xotiningizga, ―Bo’ldi endi, bas. Men seni yaxshi ko’raman, endi ko’ngling to’ldi-
mi?!‖ deb baqiringchi, xotiningiz ―Ha, albatta, meni judayam yaxshi ko’radilar‖ deb 
xulosa qilarmikin. Xotiningiz sizga ishonarmikin, yoki o’z ko’zi bilan ko’rgani va 
qulog’i bilan eshitgani, ya’ni sizning mimikangiz va ovozingiz orqali berilgan 
haqiqiy informasiyaga ishonarmikin. Demak, muloqot olib borish talablariga binoan 
ovoz ham muhim rol o’ynaydi hamda konflikt yechimida tana harakatlari qatorida 
inson o’z ovozi hamda mazkur ovoz orqali uzatilayotgan axborotni ham nazoratda 
ushlashi talab etiladi. 
Tana zabonini to’g’ri anglamaslik oqibatlari 
Konflikt yechimida tana zabonini to’g’ri anglash juda katta ahamiyat kasb etadi. 
Tana zabonini to’g’ri anglamaslik oqibatlari sizni kiyin ahvolga solib qo’yishi va 
noto’g’ri xulosalarning qilinishiga olib kelishi mumkin. Masalan, kuyida hikoya qilib 
beriladigan voqyeada tana zaboni bo’yicha ma’lumotlarning noto’g’ri talqin qilinishi 
oqibatida ro’y bergan holat ko’rsatiladi. 
Tarix darsida hamma o’z vazifasini bajarib sinfda o’tiribdi. Akrom ham shu sinfda 
o’qiydi. Kechqurunlari u oilasiga moddiy yordam ko’rsatish maqsadida bozorga 
qatnaydi. Akrom kechqurunlari ishlab, bir ikki so’m topma-sa, onasi qiynalib qoladi. 
Kunduzi maktabda o’qish, kechqurunlari bozorda ishlash Akromni ancha toliqtirib 
qo’ygan. Akromga hayot qo’ygan talablar katta, ammo sog’liq va vaqt kam. Shu bois 
Akrom tez–tez charchaydigan, darslarni qilishga ulgurmaydigan bo’lib qolgan. 
Dars boshlangandan 10 minut o’tgandan so’ng birdaniga eshik ochilib, Akrom 
sudralib sinfga kirib keladi. Akrom juda charchagan, bir navi kiyingan. Kechasi bilan 

---

91 
yuk tashigan. Yuvilmagan, g’ijim ko’ylak, dazmollanmagan, chang tekkan shim, iflos 
oyoq kiyim. U o’qituvchiga bir nimani uzr so’raganday ming’irlab, oyog’ini arang 
sudrab, joyiga, ya’ni partasiga shalpayib o’tirdi. Akrom atrofdagilarga bee’tibor, 
atrofida nimalar bo’layotganligini uncha anglamaydi, chunki u – charchagan va 
uxlamagan. Oyog’ini parta ostidan cho’zib, o’rindiqqa qulayroq o’tirib olib, u 
ko’zlarini yumadi. Ammo Akromning o’zini bunday tutishi o’qituvchiga yoqmaydi. 
O’qituvchi Akromni o’ziga nisbatan buhurmatlilik va inkor etishda (ignorirovaniye) 
ayblashga moyilroq.
«Kim savolga javob beradi?», - deb so’radi o’qituvchi. «Balki bizga Akrom 
yordam berar? Bu savolga javobni bilasanmi? Akrom?!», - deb so’radi o’qituvchi. 
«Nima, e-e, ux, bu…, iltimos, savolni qaytarib yuboring», - dedi ko’zi uyquga 
ketib qolgan Akrom. 
«O’zim ham shunday bo’lsa kerak deb o’ylagandim. Sen yana dars qilib 
kelmabsan?» - dedi o’qituvchi Akromning partasi oldiga kelib. «Senga nima bo’lgan 
o’zi. Hyech vazifalarni qilmaysan. O’zingni xudodek tutasan. Tuzukroq na salom 
bor, na alik. Faqat oyog’ingni cho’zib, mudrashni bilasan. Nimaga kelasan o’zi 
maktabga? O’zingni ko’rsatganimi? Seni direktor oldiga jo’natish kerak», - dedi 
o’qituvchi. 
«Men nima qildim sizga? Hyech narsa qilmadim-ku? Jimgina o’tiribman-ku?!» - 
deya hayron bo’ldi Akrom. 
«Nima qildim?!» - deb o’z navbatida hayron bo’ldi o’qituvchi. «Nima qildim? 
Qilganlaring kammi?! Eng avvalo sen sinfga kirganda sinfdoshlarga nisbatan, menga 
nisbatan behurmatlik ko’rsatding. Ikkinchidan, darsga kelar ekansan, darsni bajarib 
kelishing kerak. Darsga tayyor bo’lmasang kelganingdan nima foyda?! Uchinchidan, 
darsda esankirab o’tirasan. Umuman befarqsan! Bor direktor oldiga!» 
«Ustoz, bu adolatdan emasku, men sal charchagan edim. Shu xolos, men…» - 
dedi Akrom, ammo uning so’zlarini o’qituvchi keskin bo’lib tashladi. 
«Hyech nimani bilishni istamayman! Charchasang, kechqurunlari sandiraqlab 
yurma, uyda o’tir, dars qil! Bor direktorga aytasan dardingni» - buyruq berdi 
o’qituvchi. 
«Bo’ldi, baqiravermang», - deb javob qaytardida, Akrom sinfdan chiqib ketdi. 
Mana shu vaziyatni tahlil qilgangiz, kim haq, yoki nohaqligini anglashga 
urinsangiz, tana zaboni bo’yicha bilimlar naqadar zarur ekanligini, tana zabonini 
to’g’ri anglash, to’g’ri tarjima qilish zarurligini ham anglagan bo’lasiz. Shu bois, tana 
zabonini to’g’ri qo’llash va to’g’ri anglash qonuniyatlarini bilgan yaxshi. Tana 
zabonini qanday qo’llash zarur? Shu masalani oydinlashtiramiz.