Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti psixologiya kafedrasi

Tana zabonining yetti doirasi 
1
. Tashqi ko’rinish.
Sochingiz jingalakmi yoki boshqa rangga bo’yalganmi? 
Sochlaringiz orqa tomonga turmak qilinganmi, yoki kesilganmi?! Sochlaringiz 
chiroyli va zamonaviy qilib turmaklanganmi, yoki pala partishmi?! Egningizda 
atlasmi yoki shim-kostyummi? Bo’yalganmisiz yoki o’sma qo’yganmisiz?
Ro’moldamisiz, yoki boshingiz ochiqmi? Tilla zanjirdamisiz yoki hyech narsa 
taqmaganmisiz? Yoshmisiz, yoki yoshi o’tganmisiz?! Mashinadamisiz, yoki 
oyoqdamisiz?! Mana shularning barchasi siz haqingizdagi ma’lum ma’lumotlarni 
boshqalarga uzatib turadi. Tashqi ko’rinish inson haqidagi ma’lum informasiyani 
yaqqol namoyon etadi. Tashqi ko’rinishdan inson moddiy ahvoli, kelib chiqishi, 
ijtimoiy holati borasidagi ilk ma’lumotlarni darrov qabul qilish mumkin. Masalan, 
odatda zamonaviy kiyingan, sochlari bo’yalgan, o’ziga aro berib yuradigan ayolni siz 
kalish-maxsida, boshiga ko’k rangdagi ro’mol o’ragan, milliy kiyimda, mungli 
ahvolda ko’rsangiz, birinchi qiladigan xulosangiz, ―Bu ayol azador bo’libdi-da‖ 
degan xulosa bo’ladi. Ya’ni, tashqi ko’rinish mazkur ayol hayotida kechgan 
voqyealar borasidagi ma’lum axborotni atrofdagilarga tarqatish uchun xizmat qiladi. 
2. 
Vaqt.
Vaqt hamda vaqtga bo’lgan munosabat inson haqida aniq ma’lumotlarni 
olishga yordam beradi. Siz uchrashuv uchun ertalabni tanladingizmi yoki kechki 
paytni? Siz biror odamni 60 minut kutasizmi, yoki 2 minutdan so’ng, kutmasdan 
ketib qolasizmi? Yoki, siz o’zingiz uchrashuvga tayinlangan vaqtda, kechikmasdan 
kelasizmi, yoki har doim kechikib yurasizmi? Siz tanigan odamni ko’rib, darrov 

---

88 
ro’parasiga chiqasizmi, yoki uning o’zi oldingizga kelishini kutib turasizmi? 
Bularning barchasi siz haqingizdagi ma’lum axborotlar manbai bo’lib xizmat qiladi. 
Agar siz uchrashuvga kechikib kelsangiz-u, darrov kechirim so’rab, o’zingizni 
aybdorday xis qilsangiz, demak, siz odatda kechikib yuradigan odam emassiz, 
kechikishingiz uchun biror sabab mavjud, ataylab bunday qilmagansiz, 
kechikkaningiz uchun o’zingiz hijolatdasiz. Ammo agar kechikib kelgandan so’ng, 
uzr ham so’ramasangiz, demak, siz tarbiyasiz, qo’rs odamsiz, yoki kutayotgan 
odamning kekkaygan boshlig’isiz. Demak, vaqtga munosabat masalasi ham inson 
xarakterini belgilovchi omillardan biri hisoblanadi.
3. 
Ijtimoiy ahvolingiz. 
Odamning ijtimoiy ahvoli uning tashqi ko’rinishingizdan 
yaqqol ko’rinib turadi. Ijtimoiy ahvol va tashqi ko’rinish masalasi odamning na faqat 
qaysi sohada ishlashi, oilasining to’kinlishi, uning boyligi, yoki kambag’alligi,
shaharlik, yoki qishloqlik ekanligini oydinlashtirishga xizmat qiladi. To’kin yashash 
ramzlarining mavjudligi, biror guruhga taalluqlilik, boylik, mashina, zebu-ziynat 
kabilar siz to’g’ringizdagi ma’lum axborotlarni doimiy uzatib turadi. Ijtimoiy ahvol 
shuningdek, agar inson juda kam zebu-ziynat ishlatgan bo’lsa ham, ammo kiyimining 
qanday bichuvda tikilganligi, materiallarning to’la-to’kisligi, uning razmeri 
masalalarda ham o’zini namoyon qiladi. Zadagonlarga tegishli oilalarda juda sodda, 
zebu ziynatsiz, ammo xushbichim kiyiinish targ’ib qilinadi. Zebu ziynatning 
ortiqchaligi madaniyatsizlik va didsizlik alomati sifatida baholanadi. Yangi boy 
bo’lgan odamlar esa, o’zining boylar qatoriga qo’shilganligini namoyon qilish 
maqsadida, ko’pincha zebu ziynatni ko’p ishlatishadi. Demak, odamning tashqi 
ko’rinishi uning ijtimoiy mavqyeini aniqlashga ko’mak beradi. 
4. 
Yaqinlikni ko’rsatuvchi alomatlar
. Inson boshqa insonlar bilan bo’ladigan o’z 
muloqotida ularning nechog’li o’ziga yaqinligini ko’rsatuvchi alomatlarni ham 
bildirib turadi. Masalan, qo’l berib salomlashish, quchoqlashish, yelkaga urib 
qo’yish. Toshkentlik yigit-qizlar hyech qachon o’zaro qo’l berib so’rashmaydilar. 
Ammo viloyatlardan kelgan yigit-qizlar orasida qo’l berib salomlashish urf-odati 
keng tarqalgan. Shu bois, viloyatdan kelgan yigit toshkentlik qizga qo’lini uzatib, 
salomlashmoqchi bo’lsa, qiz bola uning qo’lini olmasligi tabiiy. Chunki toshkentlik 
qiz bu narsani behurmatlik alomati hisoblaydi. Viloyatdan kelgan yigit uchun esa qiz 
bola uning qo’lini olmaganligi – uni mensimaganligi, hurmat qilmaganligi, o’zini 
―katta‖ olganligi belgisi bo’ladi. Aslida, qiz bola va har qanday ayolga erkak kishi 
birinchi bo’lib qo’l uzatishi madaniyatsizlik alomati hisoblanadi. Shu bois, bu narsa 
toshkentliklarda targ’ib qilinmaydi. Shu bilan birga, ayol va erkak salomlashish 
qonun qoidalarida, ya’ni etiketda ham, faqatgina ayol kishi o’zi birinchi bo’lib qo’l 
uzatsagina, unga qo’l berib salomlashish mumkinligi ta’kidlanadi. Ya’ni, ayol kishi 
qarshisida turgan odamning o’ziga yaqinligi me’yorlarini o’zi belgilaydi. Demak, 
insonlararo munosabatlarni ko’rsatib turuvchi maxsus makon mavjud. Mana shu 
makon insonlarning o’zaro yaqinligiga qarab turib, qisqarishi, yoki kengayishi, tabiiy 
holdir. Tana zabonida kuyidagi turdagi xatti-harakatlar ajratiladi: 
- yaqin tanishlarning o’z xatti-harakatlari; 
- rasmiy hatti-harakatlar; 
- doimiy xatti-harakatlar;
- kichik bir guruhda qabul qilingan xatti-harakatlar.

---

89 
Masalan, hozir, Toshkentda o’g’il bolalarning salomlashishida boshining bir 
chekkasini o’zaro urishtirib qo’yish urf bo’lgan. Ammo, katta yoshdagilar hyech 
qachon boshini urishtirib, salomlashmasligi ayon. Begona odamlar o’zaro yaqinlik 
alomatlarini ko’rsatuvchi harakatlarni ishlatmaydilar. Begona odam dabdurustdan 
sizning yelkangizga urib, salomlashsa, ―bu – odam jinni ekan‖, deb o’ylashingiz 
tabiiy. Ammo sizga yaqin, ammo uzoq vaqt siz ko’rmagan odam siz bilan o’z 
yaqinligini ko’rsatuvchi alomatlardan xoli bo’lgan rasmiy salom-alik yo’lini tanlasa 
hamda sizga ―sovuq‖, yoki ―rasmiy‖ munosabat bildirsa, siz uni yoki biror narsa 
bo’lgan, yoki ―u kekkayib ketibdi‖, degan xulosalarni qilasiz.
5.