Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti o‘zbek filologiyasi fakul’teti

So‘z va uning ta`rifi. Til qurilishida so‘zning o‘rni. «So‘z fonetik jihatdan shakllangan bir butunlikdir: fonema va morfemalar so‘zning asosiy birliklari, so‘zlar mustaqil birlik bo‘lib, o‘z urғusiga ega. Urғu so‘zning fonetik jihatdan butunligini ta`minlab, undagi tovushlarni birlashtiradi va shu bilan birga, nutq jarayonida bir so‘zni ikkinchi so‘zdan farqlash uchun xizmat qiladi. So‘zning butunligini ko‘rsatuvchi bir dalil pauzadir», - deydi M. Irisqulov.
Nazarimizda, bu ta`rif birmuncha tarqoqdir. CHunki ta`rifda so‘zning barcha muhim tomonlari o‘z ifodasini topishi kerak. SHu ma`noda so‘zni quyidagicha izohlash mumkin:
So‘z borliqdagi hodisa va narsalarning ma`nosini ifoda etuvchi, grammatik jihatdan shakllangan va jamiyat a`zolari tomonidan bir xil tushuniladigan, tovush shaklida ifodalangan mustaqil va markaziy til birligidir.
Til qurilishida so‘z alohida o‘rin egallaydi. SHuning uchun ham u faqat leksikologiya va semasiologiyada emas, balki boshqa sohalarda ham ilmiy tadqiq etiladi.
So‘zning grammatik jihatini olib qaraylik. Tilning eng kichik ma`noli birligi hisoblangan morfema oraliғida so‘zning ma`noli qismlari: o‘zak, suffiks va hokazolar qaralsa, mustaqil so‘z formasidagi gaplar (masalan, nominativ gaplar: qish, sovuq, qoronғi kabi) sintaktik jihatdan alohida gap turlari sifatida izohlanadi.
Ko‘rinadiki, so‘z qurilishi va semantik jihatdan ma`noli qismlarga bo‘linish xususiyatiga ega. Bir morfemali va ko‘p morfemali so‘zlarning o‘zagi mustaqil ma`noga ega bo‘ladi. Demak, so‘z mustaqil ma`noga ega bo‘lgan birlikdir.
Demak, so‘z shakli (tovush shakli) va mazmun birligiga ega bo‘lib, semantik va grammatik yaxlitlikni o‘zida mujassamlashtiruvchi birlikdir. U til qurilishida shakl va ma`no jihati bilan to‘rt bosqichda ilmiy tahlil etiladi:
a) fonologik jihatdan so‘zning fonemalar tarkibi va uning aktsent (urғu) qurilishi o‘rganiladi;
b) morfologik jihatdan so‘zning morfemik tuzilishi ilmiy tahlil qilinadi;
v) leksik jihatdan so‘zning atama birlik ekanligi, ya`ni nom qo‘yish bilan boғliq tomoni qaraladi;
g) semantik jihatdan so‘zning turli ma`no tomoni tadqiq etiladi.
Ko‘rinadiki, so‘z til qurilishining barcha sohalari bilan boғliq.
So‘zning fonetik qurilishi haqida oldingi darslarda bahs yuritganmiz.
Xo‘sh, uni morfologik jihatdan o‘rganish nima uchun kerak?
So‘zlar alohida olinganda ma`lum bir ma`noni anglatishga xizmat qilsa-da, keng ma`nodagi fikrni ifodalay olmasligi mumkin. Ana shunday paytda, garchi so‘zga ikkilamchi bo‘lsa-da, grammatik vositalarga ehtiyoj tuғiladi. Ular so‘zlarni boғlashga, ularning shaklini o‘zgartirishga, binobarin ma`noning o‘zgarishiga ham xizmat qiladi.
SHu nuqtai nazardan so‘z ham, gap ham qurilmadir. Ular ma`lum tarkibiy qismlardan tashkil topgan bo‘ladi.
Bir qarashda betartibdek tuyulgan so‘zlar aslida o‘zlarining leksik va grammatik xususiyatlariga ko‘ra turli so‘z turkumlariga ajratiladi.
Leksik xususiyati deganda uning ma`nosi negiz yasovchi elementi nazarda tutiladi. Grammatik xususiyati esa so‘zning grammatik shakli, ya`ni qanday grammatik qo‘shimchalar olishi, gapda qanday gap bo‘lagi bo‘la olishi va nihoyat so‘zlarning bir-biri bilan birika olishi kabilar hisobga olinadi.
So‘zning boshqa so‘zlar bilan birikishi, ya`ni distributsiyasi so‘zlarning grammatik va leksik-grammatik nuqtai nazaridan qaralishi kerak.