Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti maktabgacha ta

 
4. Qadimgi turkiy xalqlar yodgorliklarida tarbiyaga doir fikrlar 

---

 
17 
 
Turkiy xalqlarning yozma ma'rifiy yodgorliklari o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, 
pedagogika tarixi, xususan, yosh avlod tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi. Bular 
«Urxun-Enasoy  yodgorliklari»,  «Irq  bitigi»  («Ta'birnoma»)  kabi  manbalar  bo’lib, 
ulardan  yangi  davr  kishisini  tarbiyalashda  foydalanish  muhim  vazifalardan 
sanaladi. 
Eng  qadimgi  turkiy  tilda  yaratilgan  va  turkiy-run  yozuvida  bitilgan  Urxun-
Enasoy  bitiklarini  «toshlarga  bitilgan  kitoblar»  ham  deb  ataydilar.  o’ziga  xos 
xat(yozuv)da  bitilgan  bu  bitiklar  eramizning  VII-VIII  asrlarida  yozib  qoldirilgan. 
Toshlarga bitilgan  mazkur  yodgorliklar  ta'lim-tarbiyaga oid qimmatli  malumotlarni 
beradi. 
Urxun-Enasoy 
yodgorliklari 
dastlab 
Enasoy 
havzasida, 
so’ngra 
Mo’g’ulistonning Urxun daryosi bo’yida topilib, ushbu yozuvlarni 1893 -yili birinchi 
bo’lib  daniyalik  olim  Vilgelm  Tomson  o’qigan.  V.Tomsondan  so’ng  olimlar  - 
N.M.Yadrinsev,  V.V.Radlov  mazkur  manbalarni  izlab  topib,  o’qishga  muvaffaq 
bo’ldilar. 
Urxun-Enasoy  yodgorliklari  S.E.Malov  hamda  I.V.Stebleva  tomonidan  rus  tiliga 
tarjima  qilindi.  o’zbekistonda  Oybek,  CSharafuddinov,  N.Mallaev,  Aziz 
Qayumov va N.Rahmonov Urxun-Enasoy bitiklari ustida tadqiqot ishlarini olib bordilar 
va  ushbu  manbaning  ta'lim-tarbiya  ishlarini  yo’lga  qo’yishdagi  ahamiyatini  yoritib 
berdilar. 
Malumki,  eramizning  VI  asri  o’rtalariga  kelib,  Oltoy,  Ettisuv  va  Markaziy 
Osiyo  hududlarida  yashovchi  turkiy  qabilalarning  Turk  xoqonligi  davlati  tarkib 
topdi. Bu xoqonlik G’arbda Vizantiya, Janubdan Eron va Hindiston, Sharqdan Xitoy 
bilan  chegaradosh  bo’lgan.  Turk  xoqonligi  Turkyut  davlati  deb  ham  atalgan. 
Xoqonlik  604  -yili  Sharqiy  va  G’arbiy  xoqonlikka  ajralgan.  Eramizning  745-yiliga 
kelib esa Turk xoqonligibarham topgan. 
Turk xoqonligi asosan uch kishi: Bilga xoqon (Mog’uliyon), Kultegin, Tunyukuklar 
tomonidan  boshqarilgan.  Bilga  xoqon  -  xoqon,  Kultegin  -sarkarda,  Tunyuquq  esa  - 
vazir  boiib,  ularning  hamkorligida  boshqarilgan  davlat  ushbu  davrda  ijtimoiy  va 
iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan. 
Bitiktoshlarda  turk  xoqonlarining  yurishlari,  yurishlar  davrida  alp  kishilar, 
sarkardalar  ko’rsatgan  jasoratlar,  ularning  bilimli,  mard,  xalqparvar  ekanliklari 
bayon  etiladi.  o’z  vatanining  mustaqilligi  uchun  kurashish,  xalqni  asoratdan  olib 
chiqish,  ularningbirdamligini  ta'minlash  xoqonlar  Bo’min,  Istami,  Eltarish, 
Eltarishning  o’g’illari  –  Bilga  xoqon,  lashkarboshi  Kultegin,  ma'naviy  otalari 
Tunyuquqlarning  zimmasiga  tushgani  hikoya  qilinadi.  Masalan,  Kultegin  bitigida 
uning  taYifi  berilgan.  Kultegin  xalqparvar,  tadbirkor,  xalqning  kelgusi  taqdirini  ham 
oVlaydigan  jonkuyar  sarkarda  sifatida  taViflanadi.  U  o’z  jonidan  vatan  taqdiri,  xalq 
manfaatini yuqori qo’ygan shaxs. Kultegin Eltarish xoqonining kichik  o’g’li. U 731 
-yil  27  fevralda  qirq  etti  yoshida  vafot  etadi.  Bitiktosh  732  -yili  o’rnatilgan.  Ushbu 
bitiktoshda barcha voqealar Kulteginning akasi Bilga xoqon tilidan hikoya qilinadi. 
Kultegin  bitigida  Bilga  xoqonning  og’a-inilari  va  qarindosh-uruglariga  murojaat 
qilib, ularning xatolari tufayli turk elida ko’p falokatlar yuz berganini bayon etganligi 
ifodalanadi.  Turkiylarning  harbiy  yurishlari,  ularga  qo’shni  bo’lgan  tabg’achlarning 

---

 
18 
bosqinchiligi tufayli xalq boshiga tushgan kulfatlar haqida so’z yuritiladi. 
Xoqon  tomonidan  xalqqa  qilingan  murojaatda  turkiy  xalqlarni  hokimiyatni 
mustahkamlash,  o’zaro  urushlarga  chek  qo’yish,  tinch-totuv  bo’lib  yashashga 
undashdek ezgu maqsad ham ifadalangan. 
Kultegin esa, dono, bahodir, jasur inson sifatida tasvirlanadi. 
Kultegin  bitigida  Bilga  xoqon  eng  muhim  insoniy  xislatlar,  hayotiy  zaruriyatlar 
borasidagi fikrlarni nasihat, o’git tarzida bayon etadi. 
Turk xalqi o’zaro birlashmagani, bir-birlariga ishonmaganliklari uchun hiyla va firib 
qurboni bolib, tabg’achlar ularni qul va cho’ri etgani, oqibatda ular qashshoq, erksiz va 
mute bo’lib qolganliklarini kuyimib so’zlaydi. 
So’ng  turk  xalqini  qanday  qilib  birlashtirgani,  ukasi  Kulteginning  jasorati 
tufayli el bosqinchilar hujumidan omon qolgani, to’q va farovon  hayot kechirgani, u 
jasur va engilmas alp yigitlardan ekani bayon etiladi. 
«Tangri  yarlaqasin,  baxtim  bor  uchun,  nasibam  bor  uchun  o’layotgan  xalqni 
tiiiitdrib tarbiyat qildim, yalang’och xalqni kiyimlik qildim, yalang’och xalqni ko’p qildim. 
To’rt  jihatdan  xalqni  butunlay  el  qiidim,  bir-biriga  do’st  qildim,  butunlay  menga 
qaradi. Mehnatni, kuchni beruvchi shunday hokimiyatni qozonib inim Kultegin vafot 
etdi», - deydi. 
Bu yodnoma yoshlarni o’z elini sevish, do’st va ittifoq bolib yashash, vatan va xalq 
manfaati  uchun  kurashga  tayyor  turish  ruhida  tarbiyalashda  muhim  ahamiyatga  ega. 
Turk xoqonlari Bilga xoqon hamda Kul tegin jasoratlari haqiqiy vatanparvarlik hamda 
jasoratning ibrat namunasi bo’lib hisoblanadi. 
Ikkinchi bitiktosh - Bilga xoqon bitigidir. Bu bitiktosh Eltarish xoqoninng katta o’gli - 
Kulteginning  akasi  Bilga  xoqon  sharafiga  735-yili  o’rnatilgan.  Bilga  xoqon  734-yili 
ellik  yoshida  o’z  yaqinlari  tomonidan  zaharlab  oldirilgan.  Bu  bitig  ham  Yo’llig’ 
tegin tomonidan yozilgan. 
Bilga  xoqon  bitigida  xalqning  tinch-totuv  yashagani,  Bilga  xoqon  davrida  tinchlik 
hukmron  bolgani,  u  davlatni  adolat  bilan  boshqargani,  turkiy  xalqlarni 
birlashtirgani,  o’z  5oirtini  boy-  badavlat  etib,  iqtisodiy  jihatdan  mustahkamlagani 
mahorat  bilan  tasvirlangan.  Bu  bitigda  xalq  xoqonidan,  vatanidan  ayrilmasa, 
betashvish  hayot  kechirishi  ifodalanadi.  o’z  navbatida  davlat  boshliqlarining 
xatti-harakatlari bayon etiladi. Keyin Bilga xoqon yurishlari haqida hikoya qilinadi. 
Bilga  xoqon  turk  eli  o’rtasida  elparvar  xoqon  deb  tanilgan  edi.  «Bilga»  so’zining 
o’zi  ham  «dono»  degan  ma'noni  anglatadi.  U  turk  xalqining  vatani  abadiy  bolishi 
uchun kurashadi. Xalqqa qarata shunday o’git qiladi: «Vatanni saqlab qolmoq, faqat 
xoqonga  eraas,  xalqqa  ham  bogliq.  Ajdodlarimizning  xato  va  yutuqlari  buning 
dalilidir.  Xalq  o’z  xoqonining  yo'1-yo'riqlarini  amalga  oshirmasa,  boshiga  ko’p 
kulfatlar  tushadi.  Xoqon  o
(
ta  ishonuvchan  bolmasligi,  boshqalarning  gapini  o’ylab, 
mulohaza  qilib  amalga  oshirishi  lozim.  Samimiy  so'z  bilan  yolg’onni  farqlay  olishi 
kerak.  qattiqqol  xoqon  o’z  xalqiga  yomonlikni  ravo  ko’rmaydi.  Ishonuvchan  boisa, 
yaxshi-yomonni  ajrata  olmasa,  fojiaga  yol  ochiladi,  mamlakatda  tartibsizlik 
yuzaga keladi». 
Bilga xoqon tarqoq xalqni birlashtirdi, oyoqqa turg’izadi, yurtda farovon hayot qaror 
topadi.  U  xalq  farovonligini  ta'minlash  davlat  boshlig’ining  burchi,  mamlakatning 
ozodligi,  xalqning  osoyishtaligi  uning  moddiy  farovonligiga  bog’liq  deb  biladi. 

---

 
19 
Bitiklarda yurtboshining boylikka hirs qoyishi xalqning nochor hayot kechirishiga olib 
keluvchi  sabab  ekanligi  qayg’u  bilan  ifodalanadi.  U  o’z  xalqiga  shunday  murojaat 
etadi: «Men yashadim, turk beklari, turk xalqim. Bu xoqoningdan, bu beklaringdan, 
eringdan,  suvingdan  ayrilmasang,  turk  xalqi,  o’zing  ezgulik  ko’rajaksan, 
betashvish bo'lajaksan». 
Tunyuquq  bitigi  310  misradan  iborat  bo’lib,  717-718(ba'zi  manbalarda  712-716-
yillar  ko'rsatilgan)-yillari  yozilganligi  qayd  etilgan.  Tunyuquq  o’z  bitigini  tirikligida 
yozdirgan.  Mazkur  bitikda  Tunyuquq  vatanparvar  shaxs  sifatida  ta'riflangan. 
Tunyuquq  ega  bo’lgan  insoniy  fazilatlar  -insonparvarlik,  ezgulik  va  haqiqat 
tantanasi  yo’lida  kurashish  uning  qo’shni  xalqlar  o’rtasidagi  obro’sini  yanada 
oshirib  yuboradi.  Xususan,  Tunyuquq  tomonidan  turkiy  xalqlar  qo’liga  tushgan 
asirlarni  o’z  yurtlariga  jo’natib  yuborishi  dushman  qabilalar  a'zolarining  bosh  egib 
kelishi,  ez-gulik  bilan  yovuzlik  o’rtasidagi  kurash  chog’ida  ezgulikning  g’alabaga 
erishishi  kabi  holatlar  shu  asosida  qon  to’kishning  oldini  olish  mumkinligidan 
dalolat  ekanligiga  ishora  qilinadi.  U  adolatsizlik  qilmaydi,  balki  insonparvarlik 
namunasini ko’rsatadi, ammo xoqonlik qonunlarini ham qattiq himoya qiladi. 
Yuqoridagi  yozuvlardan  tashqari,  alplarning  jangovarligi  madh  etilgan 
bitigtoshlar ham ko’plab topilganki, bularda alplarning axloqi, odobi va bilimi ularning 
asosiy fazilati bo’lganligi qayd etiladi. 
Yuqoridagi  fikrlardan  ko’rinib  turibdiki,  Urxun-Enasoy  yodgorliklari,  garchi 
yo’nalish nuqtai nazaridan ta'lim-tarbiya masalalariga  bag’ishlanmagan bo’lsa 
ham,  ularda  bayon  etilgan  fikrlar  o’sha  davrda  amal  qilingan  axloqiy  qoidalar  va 
talablarning  mohiyatidan  birmuncha  xabardor  bolishga  munosabatlar  mohiyati 
asosan qushlar va hayvonlar obrazlari orqali ochiladi. 
«Irq bitigi»da eng qadimgi ajdodlarimizning  mifologik hamda totemistik  qarashlari 
xalq  og’zaki  ijodi  namunalari  tarzida  o’z  aksini  topgan.  An'anaga  ko’ra,  har  bir 
epizodda yaxshilik g’oyalari targ’ib etiladi. 
Inson  doimo  yaxshi  hayot  kechirishga  intilar  ekan,  bu  yo’lda  u  juda  ko’p 
qiyinchiliklarga  duch  keladi.  Lekin  inson  qiyinchiliklarni  ilohiy  qudrat  -  Tangri 
yordamida engib o’tib, go’zal hayotga etishadi. Ana shu holat ham ta'birnomada o’z 
aksini topgan. 
Ammo  yaxshilik  bor  joyda  yomonlik  ham  mavjud  bo’ladi.  Ayrim  tushlarga 
nisbatan  berilayotgan  ta'birlarda  yomon  hodisa-voqealar  negizida  yomonlikning 
mavjudligiga alohida urg’u beriladi. 
Xulosa  qilib  aytganda,  o’zbek  xalqi  tomonidan  eng  qadimgi  davrlar-dan 
eramizning  IX  asrigacha  qaror  topgan  ma'rifiy  qarashlari  inson  shaxsining 
shakllanishida,  uning  kamolotini  ta'minlashda  muhim  ahamiyat  kasb  etadi. 
Ularda  turkiy  xalqlarning  inson  xulq-odobi  va  uni  tarbiyalashga  oid  dastlabki 
tasavurlari ifodalangan. 
Xalq  og’zaki  ijodi  namunalarida  jasurlik,  mardlik,  sadoqat,  insoniylik, 
xushxulqlilik  xislatlariga  ega  bolgan  inson  qiyofasi  gavdalangan.  Ibtidoiy  turmush 
tarzi  hamda  odatnlar  o’rtasidagi  munosabatlar  mazmuni  insonlarda  ana  shunday 
sifatlarning  shakllanishini  taqozo  etgan.  Ikki  katta  kuch  -  yaxshilik  va  yomonlik 
o’rtasida  ayovsiz  kurash  borgan.  Mazkur  kurash  jarayonida  insonda  eng  yaxshi 
xislatlar  shaklla  borgan.  Bilimlilik,  xushxulqlilik,  muayyan  kasb  yoki  hunarga  ega 

---

 
20 
bo’lish inson kamolotini belgilovchi asosiy ko’rsatgichlar hisoblangan.