Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti jismoniy madaniyat va sportni o

XIX asrning ikkinchi yarmida jismoniy tarbiyaning ilmiy-nazariy asoslarini 

taraqqiy etishi.  XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiyada jismoniy tarbiya nazariyasi 

anchagina taraqqiy etganligi bilan xarakterlanadi. O’sha vaqtda rus milliy madaniyatining 

yuksalishi va ilg’or ijtimoiy harakat bunga sabab bo’lgan edi. Jismoniy tarbiya 

nazariyasining progressiv taraqqiy etishida rus revolyusion demokratlaridan 

N.G.Chernishevskiy (1828-1889 yillar) va N.A.Dobrolyubov (1836-1861 yillar) asarlari 

juda muhim rol o’ynadi. 

Chernishevskiy va Dobrolyubov o’zlarining materialistik va revolyusion 

dunyoqarashlariga hamda tabiiy fanlar bilimlariga to’la asoslangan holda odamning 

aqliy, ahloqiy va jismoniy kuchlarini mutanosib sur’atda taraqqiy ettirish zarurligini 

isbotlab berdilar. Ular to’g’ri tarbiya berish bilan samoderjaviyega qarshi hamda 

insoniyatning porloq kelajagi uchun faol, jasur va mardonavor kurashchilar tayyorlash 

mumkin ekanligini qattiq ishonar edilar. Ular, jismoniy tarbiyaning asosiy vazifasi 

revolyusioner-kurashchi, o’zida yaxshigina jismoniy kamolot, aniq fikr, mustahkam iroda 

va xalqqa sadoqat fazilatlarini birgalikda mujassamlantiruvchi kishini tarbiyalashdir, deb 

hisobladilar.  

Chernishevskiy odam shaxsini ikki: ruhiy va jismoniy qismga ajratuvchi o’sha 

vaqtdagi hukmron idealistik nazariyalarga qat’iylik bilan qarshi chiqdi. 

U jismoniy tarbiya vorsitalarini tanlashda jismoniy mashqlarning tabiiy turlarini   

ilgari surdi va yugurish, sakrash, uloqtirish yoki irg’itish, suzish, eshkak eshish, konki, 

---

 

51 

chanada yurish kabi mashqlarni shular jumlasiga kiritdi. U to’g’ri kundalik tartib hamda 

sayr qilish, yugurish, sakrash, kurash va raqs shaklidagi mashqlarni sog’liqni 

mustahkamlash uchun foydali vosita deb hisoblab, shaxsiy gigiyenaga ham alohida 

e’tibor berdi. Chernishevskiy jismoniy tarbiyaning uydirma vositalari va metodlariga 

qarshi keskin kurashdi. 

Dobrolyubov inson umumiy tarbiyasida jismoniy tarbiyaga katta ahamiyat berdi. 

U ham Chernishevskiy singari odam organizmining materialistik birligi va bir butunligi 

pozisiyasida  turdi «Biror tomoni boshqa bir tomon hisobiga taraqqiy etayotgan 

organizmni mutlaqo sog’lom organizm deb bo’lmaydi», - deb yozgan edi Dobrolyubov. 

U jismoniy mashqlarning tabiiy turlarini jismoniy tarbiya vositalari deb hisobladi. U 

gimnastikaning foydali  mashg’ulot ekanligini inkor etmay, nemis gimnastikasining 

sun’iy mashqlarga haddan tashqari berilib ketishiga keskin qarshi chiqdi. 

Demokrat, ma’rifatchi, tanqidchi va publisist D.I.Pisarev (1840-1868 yillar) 

jismoniy tarbiya nazariyasi taraqqiyotiga talaygina hissa qo’shdi. Pisarevning jismoniy 

tarbiya masalalariga doir fikrlari asosini tashkil etuvchi g’oyalar bolalar sog’lig’ini ilk 

yoshlik chog’idan boshlab asrash, ularni jismoniy jihatdan o’stirish va chiniqtirishni o’z 

ichiga olar edi. U maktablarda o’yinlarni jismoniy tarbiyani taraqqiy ettirish imkonini 

beruvchi vositalar sifatida joriy etish tarafdori edi. Pisarevning bola tarbiyasining 

gigiyenik shartlari va jismoniy tarbiyani yoqlab chiqishi umuman o’sha vaqtda katta 

ahamiyatga ega edi. 

Buyuk rus  pedagogi va olimi K.D.Ushinskiy (1824-1870 yillar) ham jismoniy 

tarbiyaning faol tarafdorlaridan edi. Uning «Odam tarbiya predmeti sifatida» nomli asari 

jismoniy tarbiyaning tabiiy-ilmiy asoslarini taraqqiy ettirishga anchagina ta’sir ko’rsatdi. 

Ushinskiy  jismoniy tarbiya anatomiya, fiziologiya va psixologiya sohasida olingan 

chuqur bilimlar asosiga qurilmog’i darkor, deb hisobladi. Uning fikricha, jismoniy 

tarbiya odam faoliyatining hamma sohalariga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Masalan, 

Ushinskiyning fikriga  qaraganda, jismoniy mashqlar bola xotirasini mustahkamlashda 

katta rol o’ynaydi.  

Ushinskiy maktabda jismoniy tarbiyaning zarurligi haqidagi masalani ilgari surish 

bilangina cheklanmadi, balki o’yinlar va jismoniy mashqlar bolalarning bo’sh vaqtini 

ko’ngilli o’tkazadi hamda ularda yaramas moyilliklarning taraqqiy etishiga yo’l 

qo’ymaydi, deb hisoblab, jismoniy tarbiyaning zo’r tarbiyaviy ahamiyatini isbotlab berdi. 

Ushinskiyning jismoniy tarbiya sohasidagi xulosalari revolyusion-demokratlar 

N.G.Chernishevskiy va N.A.Dobrolyubovlarning jismoniy tarbiya masalalariga doir 

xulosalari darajasiga ko’tarila olmadi. Chunki u jismoniy tarbiyani ijtimoiy-siyosiy muhit 

sharoitidan ajratib qo’ydi.  

N.I.Pirogov (1810-1881 yillar) va I.M.Sechenov (1829-1905 yillar) asarlari 

jismoniy tarbiya masalalarini ilmiy jihatdan asoslab berishda katta ahamiyat kasb etdi.  

Buyuk rus xirurgi N.I.Pirogov anatomiyada yangi yo’nalish –  dinamik 

anatomiyaning asoschisi bo’ldi. U odam tanasining anatomik tuzilishini o’rganish asosida 

odam tanasi organlarining qurilishi ularning funksiyasiga bog’liq ekanligini aniqlab 

berdi. Bu jismoniy tarbiyaning anatomik asoslarini ishlab chiqishda, jumladan, 

mashg’ulotlarning odam tanasi rivojlanishiga va tana shaklining o’zgarishiga 

ko’rsatadigan ta’sirini aniqlashda katta ahamiyatga ega bo’ldi. 

Ajoyib rus fiziolog-olimi I.M.Sechenov o’tgan asrning 70-yillarida bir qancha 

kashfiyotlar qildi. Ular Sechenovga odam organizmi birligining materialistik nazariyasini 

asoslab, uni taraqqiy ettirish yo’llarini ochish imkonini berdi. Ana shu nazariyaga ko’ra, 

ruhiy va moddiy hodisalar organizm ishchanligi shaklidan iborat bo’ladi. Ulardan 

---

 

52 

moddiysi birlamchi, ruhiy hodisalar esa ikkilamchidir. Sechenovning malaka hosil qilish 

nazariyasi va boshqa ilmiy kashfiyotlari odam organizmini har tomonlama mutanosib 

sur’atda rivojlantirish zarurligini asoslab berdi. Sechenovning fikricha, jismoniy tarbiya 

har taraflama tarbiya berishning muhim qismidir, odam ongining moddiy asosini 

mustahkamlash, taraqqiy ettirish va takomillashtirishning muhim vositasidir.  

Sechenov o’zining inson harakatlari fiziologiyasiga doir tadqiqotlari bilan hozirgi 

zamon eng muhim fanlaridan biri –  mehnat fiziologiyasiga asos qo’ydi. Bu tadqiqotlar 

sport fiziologiyasi uchun ham muhim amaliy ahamiyatga ega bo’ldi. Sechenovning 

«Sezgir nervlar qo’zg’alishining odam mushak ishlariga ko’rsatadigan ta’siri haqidagi 

masalaga doir» asarida mehnat fiziologiyasi va sport mashqlari fiziologiyasining asosiy 

masalalaridan biri bo’lgan charchash va dam olish masalasini chuqurroq o’rganish 

ishlarini boshlab berdi.  

Shifokorlardan Ye.A.Pokrovskiy (1834-1895 yillar) va Ye.M.Dementyev (1850-

1918 yillar) jismoniy tarbiya nazariyasini rivojlantirish sohasida ko’pgina ish qildilar. 

Taniqli bolalar vrachi va «Vestnik vospitaniya» («Tarbiya xabarchisi») jurnalining 

redaktori Ye.A.Pokrovskiy oila va maktabda bolalar jismoniy tarbiyasi g’oyalarini targ’ib 

qiluvchi otashin kurashchi edi. Pokrovskiy, o’yinlar va jismoniy mashqlar bola 

sog’lig’ini mustahkamlaydi, uning jismoniy kuchi va bilimini taraqqiy ettirish imkonini 

beradi, deb ta’kidlar edi. U, oila va maktabda bolalarni ilk yoshdan  boshlaboq har 

tomonlama kamol toptirishga alohida e’tibor berilmog’i kerak, der edi. Pokrovskiy 

o’yinni bolalar jismoniy tarbiyasining asosiy vositasi deb hisoblardi. Gimnastika bilan, - 

der edi u, -  maktabning yuqori sinflaridagina shug’ullanish mumkin. Uning fikricha, 

gimnastika mashqlari bolalarni jismoniy o’stirishda harakatli o’yinlardek foyda 

bermaydi. Harakatli o’yinlar o’sayotgan bola organizmini taraqqiy ettirish talabalariga 

javob beradi va bolalarga zo’r quvonch baxsh etadi. O’yinlar bola hayotiga quvnoqlik va 

xushchaqchaqlik olib kirish bilan birga bola organizmining mustahkamlanishiga yordam 

beradi. O’yinlar bolalarni intizomli bo’lishga, umumiy talablar yoki qoidalarga 

bo’ysunishga, o’z istaklarini hammaning istagi bilan muvofiqlashtirishga odatlantiradi. 

Pokrovskiy milliy o’yinlarni jismoniy tarbiya tizimiga kiritishning muhimligini ham 

ko’rsatib o’tdi.  

Pokrovskiy o’zining «Turli halqlar, asosan, Rossiya xalqlari bolalari jismoniy 

tarbiyasi» (1884 yil) nomli asarida shunday deb ta’kidlaydi: «O’yinlar va o’yinchoqlar, 

garchi unchalik katta bo’lmasa-da, xalq poeziyasi, afsonalari, ertaklar, maqollar, 

topishmoqlar va boshqalar singari xalq ruhida muvofiq ravishda muhim ta’limiy 

ahamiyat kasb etadi». Pokrovskiy tarbiyaning hukmron sistemasiga qarshi chiqib, liberal 

burjuaziya tomonida turdi.  

Shifokor Ye.M.Dementyev B.A.Pokrovskiyning safdoshi edi. 1882-1884 yillarda 

u Moskva guberniyasi zavod va fabrikalarining sanitariya holatini birinchi bor tekshirish 

qatnashchisi bo’ldi. Shu asosda «Odamning umumiy jismoniy kamoloti natijasida odam 

mushak kuchlarining taraqqiy etishi» mavzuida dissertasiya yoqladi. Unda ishchi 

yoshlarning og’ir mehnati va jismoniy o’sishi sharoitini yoritdi.  

Dementyev «Gimnastika yoki o’yinlar», «Hozirgi maktab tarbiyasi tizimi 

munosabati bilan yoshlar jismoniy tarbiyasi» kabi kitoblarini yozdi. Bunda o’yin va 

tabiiy mashqlarni birinchi o’ringa qo’ydi.  

U chor Rossiyasidagi mavjud tarbiyaning har qanday tizimiga ham salbiy 

munosabatda bo’ldi va mehnatkashlar ommasining turmushi  og’irligi, uni yaxshilash 

haqida g’amxo’rlik qildi. 

---

 

53 

Chor hukumati va rasmiy rus pedagogikasi namoyandalari jismoniy tarbiya 

nazariyasi masalalariga e’tibor bermadilar. Shu sababdan bu sohadagi ilmiy-nazariy 

bilimlar turmushga deyarlik tatbiq etilmadi.