Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti fizika fakulteti astrofizika kafedrasi

2.  Fotometrik va gravitatsion paradokslar.  
Fotometrik  paradoksni  birinchi  bo’lib  ShVeysariyalik  olim  J.Shezo  1744 
yili,  keyinchalik  1826  yili  esa  Germaniyalik  G.Olberslar  yoritib  berishgan.  Unga 
asosan,  agar  cheksiz  fazo  yulduzlar  bilan  bir  tekis  egallangan  bo’lsa,  u  holda 
ixtiyoriy  ko’rish  nuri  yo’nalishi ertami, kechmi  qandaydir  yulduz  bilan kesishadi. 
Obyektning  kuzatilayotgan  ravshanligi  ungacha  bo’lgan  masofaga  bog’liq 
bo’lmaganligi uchun butun osmon xuddi Quyosh diski kabi bir tekis nur sochadi. 
Yulduzlararo  nurning  yutilishi  bu  paradoksni  yo’qqa  chiqaza  olmaydi,  chunki 
yutilgan  nur  ertami,  kechmi  fazoga  qayta  nurlanadi.  Uzoqlashayotgan  obyektda 
qizilga  siljish  xodisasi  kuzatilishi  tufayli  uning  yorug’lik  energiyasining 
kamayishini  hisobga  olsak,  fotometrik  paradoks  xodisasi  ro’y  bermaydi.  Bundan 
tashqari,  kuzatish  mumkin  bo’lgan  fazo  hajmi  Koinotdagi  ko’rish  gorizonti bilan 
chegaralangan va bu xajm chekli bo’ladi. Ko’rish gorizonti ostida shunday sferani 
ko’z oldimizga keltiramizki, undagi har bir nuqta kuzatuvchidan ma’lum masofada 
bo’lib,  bu  masofani  nur  kengayuvchi  Koinotning  yuzaga  kelish  vaqti  davomida 
bosib o’tgan.  
 
Gravitasion  paradoks  Germaniyalik  olim  X.Zeyeliger  tomonidan  1895  y. 
bayon  etilgan.  Uning  ta’rifiga  ko’ra,  modda  bir  tekis  taqsimlangan  Cheksiz 
Koinotda  Nyuton  qonunidan  foydalanib  berilgan  nuqtaga  ta’sir  qilayotgan 
gravitasion kuchni bir qiymatli hisoblab bo’lmaydi. Ya’ni masalan, agar bu kuchni 
shu nuqtadagi massaga ta’sir etuvchi kuchlarning yig’indisi ko’rinishida aniqlasak, 
qaysiki  bu  kuchlarni  shu  nuqta  markazli  konsentrik  qatlamlar  hosil  qilayotgan 
bo’lsa,  unda  natijaviy  kuch  nulga  teng.  Agar  hisoblashni  markazi  bu  nuqtadan  r 
masofada  bo’lgan  konsentrik  qatlamlar  uchun  olib  borilsa,  unda  natijaviy  kuch  r 
radiusli shar sirtida joylashgan nuqtani tortayotgan kuchga teng bo’ladi.  
 
Gravitasion paradoksning yuzaga kelishiga sabab, Yevklid fazosida bir onda 
tarqaluvchi  tortishish  kuchi  haqidagi  Nyutonning  tortishish  nazariyasini  cheksiz 
koinotga 
qo’llab 
bo’lmasligidadir. 
Shuning 
uchun, 
kosmologiyada 
Metagalaktikaning  katta  masshtablari  o’rganilayotganda  Eynshteyn  tomonidan 
1916  yili  asoslari  ishlab  chiqilgan  nisbiylik  umumiy  nazariyalaridan  (NUN) 
foydalanish kerak.  
 
Mexanika  qonunlari  NUN  da  ancha  umumiy  ko’rinishda  ifodalanadi, 
Nyuton qonunlari esa kuchsiz gravitasion maydon chegaraviy holida ulardan hosil 
qilinadi. Gravitasion paradoks NUN da bo’lmaydi. Bu nazariyaning yuzaga kelishi 
kosmologiyani  zamonaviy  rivojlanish  bosqichiga  ko’tardi.  Asosiy  kosmologik 
tenglamalar  Eynshteynning  o’zi  tomonidan  keltirib  chiqazilib,  ular  statik  koinot 
xususiy holi uchun yechilgan. Keyinchalik 1922 yili Rossiyalik buyuk matematik 
Fridman  tomonidan  nisbatan  umumiy  holda  ham  yechimlar  topilgan.  Lekin 

---

 
84 
keyinchalik  ma’lum  bo’ldiki,  Nyuton  tenglamalari  asosida  ham  qator  muhim 
kosmologik  natijalar  olish  mumkin  ekan.  Bu  imkoniyat  katta  uslubiy  axamiyatga 
ega,  chunki  zamonaviy  kosmologiya  natijalarini  to’liq  tushunish  uchun  kerak 
bo’ladigan  NUN  matematik  apparatiga  erushgunimizga  qadar  yuqoridagi 
imkoniyat orqali biz murakkab kosmologik muammolarga yaqinlashamiz mumkin.