Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti fizika fakulteti astrofizika kafedrasi

 
3.  Sayyoralar kosmogoniyasining hozirgi zamon holati.    
Hozirgizamon tasavurotlarga ko’ra Quyosh sistimasi gaz va changli muhitda 
formalashtirilgan.Bundan 5 milliard yil oldin gaz va chang hosil bo’lgan Quyosh 
sistimasi,  sekin  aylanuvchan  bo’lgan  gaz  va  chang  bulutini  siqilishi  natijasida 
uning  aylanish  tezligi  oshib  borib,  u  disk  formasini  olgan.  Diskning  markasiy 
oblastidan  Quyosh  kelib  chiqqan  bo’lsa,  perifirik  oblastidan  sayoralar  kelib 
chiqqan. 
 Bunday  sxema  yordamida  er  guruhidagi  sayoralar  va  gigant  sayoralar 
massalari va ximiyaviy tarkibi orasidagi farq to’g’ri tushuntiriladi.Haqiqatdan ham  
Quyoshning  yonishi  bilan  engil  ximiyaviy  elimintlar  (vodorod,geliy)  nurlanish 
bosimi tasiri ostida bulutning markaziy qismini tashlab chiqib, uning perifiriyasiga 
ko’chadi.Shuning uchun er tipidagi sayoralar tashkil topib (engil elementlar ulushi 
kam)  ancha  kichik  o’lchamli  bo’lib  formalashgan.  Gaz  va  changnining  yuqori 
zichligi  tufayli  Quyosh  nurlanishi  protosayora  periferiyasiga  kam  o’tganligi 
sababli,  periferiyada  harorat  past  bo’lib,  kelgan  gaz  qattiq  zarrachalarga 
muzlangan.  Shuning  uchun  uzoqdagi  sayora  gigantlar  asosan  engil  kimiyaviy 
elementlardan tashkil topib hosil bo’lgan.   
Bunday  kosmogonik  gipoteza  Quyuosh  sistemasini  boshqa  qonuniyatlarini 
ham 
tushuntirish 
imkonini 
beradi.Masalan,Quyosh 
sistemasi 
massasini 
taqsimlanishini (Quyosh massasi Quyosh massasini 99,87%-ini tashkil etsa,barcha 
sayoralar  0,13%-ni  tashkil  etadi)  va  sayolarning  Quyoshdan  hozirgizamon 
uzoqligini  taqsimlaishini  va  bunday  sistemani  aylanishini  to’g’ri  tushuntira  oladi. 

---

 
65 
Bunday  gipoteza  rus  olimi  O.Yu.Shmidt  tomonidan  1944  -  1949    yillar 
yaratilgandir.  
 Bu gipotezaga ko’ra sayyoralarning formalashi quyidagicha tassavur etiladi. 
Disk  shaklidagi  gaz  va  chang  bulutida  uning  zarrachalarini  o’zaro  ta’siri  tufayli 
ko’p quyuqliklar xosil bo’ladi. Bunday bulut quyuqliklarini  o’zaro ta’siri tufayli 
buzilib yoki kichik quyuqliklar kattasiga tushib o’lchami va zichligi oshib boradi. 
Protosayyora muhitini xosil qilgan quyuqliklarining orasidagi noelastik to’qnashlar 
natijasida protosayyoralar orbitasi aylana shakliga yaqin kelgan. Vaqt o’tishi bilan 
shunday  quyuqliklar  saqlanib  qolganki,  ular  bir  –  biridan  ancha  uzoq  masofada 
joylashganligi  sababli  gravitatsion  ta’siri  juda  kichik  bo’lgan  va  shuning  uchun 
ularni  Quyosh  atrofida  aylanishi  orbitalari  ustuvor  holatga  kelgan.  Bunday 
quyuqliklardan 100 million yillar davomida katta planetalar xosil bo’lgan. Mars va 
Yupiter  orbitalari  orasida  Yupiterning  yetarli  gravitatsion  ta’siri  quyuqlikalrni 
oshishiga  to’sqinlik  qilib,  ularning  orbitalarini  buzilishiga  sababchi  bo’lgan, 
natijada kichik sayyoralar – asteroidlar va meteorit jismlar xosil bo’lib, ular hozirgi 
vaqtda  ham  o’zaro  va  sayyoralar  bilan  to’qnashishdadir.  Gaz  –  chang  bulutining 
eng periferiyasida yengil gaz qoldiqlaridan va changdan uzoq yashovchi kometalar 
xosil bo’lgan.