Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti fizika fakulteti astrofizika kafedrasi

Ma’ruza-5. Oq karlik yulduzlar, neytron yulduzlar (pulsarlar), qora 
o’ralar va ularning xarakteristikalari 
Reja:  
1.  Oq karlik yulduzlar va ularning xarakteristikalari  
2.  Neytron yulduzlar va ularning xarakteristikalari  
3.  Qora o’ralar va larning xarakteritikalari.  
 
 
1.  Oq karlik yulduzlar va ularning xarakteristikalari  
Nazariy  hisob  kitoblarni  ko’rsatishicha  yulduzlarning  massasi 

1,5m
Θ
  (m
Θ
  – 
quyosh  massasi)  massadan  kichik  bo’lganda,  ularning  evolyutsiyasi  jarayonida 
gravitatsion siqilish “Oq-karlik” deb ataluvchi yulduzlargacha davom etadi. bunda 
yulduzlarning muhitini zichligi 10
7
g/sm
3
, temperaturasi ~10
4
K-ga tengdir. Bunday 

---

 
71 
yuqori temperaturada muhit atomlari to’la ionlashgan holatga o’tib, shuning uchun 
yulduz  ichida  muhit  atomi  yadrolari  elektronlar  gazi  ichida  joylashgan  bo’ladi. 
Bunday  gazga  aynigan  elektronlar  gazi  deyiladi.  Bunday  gazni  bosimi  yulduzni 
keyingi  gravitatsion  siqilishi  jarayoniga  qarshilik  qilib  uni  to’xtatadi.  Aynigan 
gazning bosimini mavjudligi Pauli prinsipidan kelib chiqadi. Pauli pirinsipi, har bir 
elektronning  fazoda  egallaydigan  hajmini  minimal  qiymatini  belgilaydi.  Oq 
karliklarda  tashqi  bosim  elektronlar  bu  minimal  hajmini  kamaytirishga  qodir 
bo’lmaydi,  chunki  barcha  elektronlar  minimal  hajmini  egallangan  bo’ladi.  Oq 
karlik  yuylduzlarda  aynigan  elektronlar  gazi  ichki  bosimi,  gravitatsion  qisilish 
bosimini  muvozanatlangan  bo’ladi.  Bunday  yulduzlarning  yorqinligi  Quyosh 
yorqinligini  10
-2
÷10
-4
  qismiga  teng  bo’lib,  nurlanishi  unda  oldingi  siqilish 
jarayonida to’plangan issiqlik energiyasi hisobida vujudga keladi.  
 
Yulduzlar  tarkibida Si, S va Ar atom yadrolarini nisbattan ko’pligi bunday 
yulduzlar  Oq  karlik  yulduzlar  ekanligidan  darak  beradi,  bunday  yulduzlar 
evolyutsiya jarayonini oxirgi to’rtinchi etapini o’tkazmaganligi sababli ularda og’ir 
elementlar  yadrolari  deyarli  bo’lmaydi.    Oq  karlik  yulduzlarning  markaziy  qismi 
asosan O, Ne va Mg elementlaridan tashkil topgan bo’ladi.