Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti "filologiya" fakulteti

 

3.2.    Alisher  Navoiyning  inson  va  olam  haqidagi  falsafiy  qarashlari, 

ularda Adib Ahmad hikmatlarining ta’siri. 

Ahmad Yugnakiy inson hayotida ilmning ahamiyati  yuksakligini qayd 

etadi.  Turli  o'xshatishlar  orqali  ilm  va  ilmli  kishilarni  ulug'laydi.  Bilimli 

kishini  qimmatli  dinor,  bilimli  xotin-er  o'rnida,  ilmlining  oti  abadiy,  u  o'lsa 

ham nomi o'chmaydi, bilimlining biri bilimsizning mingiga teng, ilmsiz esa, 

yemishsiz  daraxt,  bilimsiz  erkak-xotin  kishidir,  ilmsiz  iliksiz  suyak,  ilmsiz 

tirik bo'lsa ham o'lik o'rnida va hokazo. 

 

Adib  ta'kidicha,  bilimli  kerakli  so'zni  biladi,  keraksiz  so'zni  aytmaydi. 

Bilimsiz esa nima deganini bilmaydi. Tili boshini yeydi:  

 

 

 

 

Biliklik keraklik so'zin so'zlayur, 

 

 

 

Keraksiz so'zini ko'mib kizlayur. 

 

 

 

Biliksiz na aysa ayur uqmayin, 

 

 

 

Aning o'z tili o'z boshini yeyur... 

 

Adib  Ahmad  bilimli  ayolni  johil  erkakdan  ustun  qo’yadi  va  o’z  davri 

uchun nihoyatda ilg’or va jasoratli fikrni ilgari suradi: 

 

Baholiq dinor ul biliklik kishi, 

Bu johil biliksiz bahosiz bishi. 

Biliklik biliksiz qachon teng bo‘lur? 

     

 

    

Biliklik tishi er, johil er tishi. [34. 64] 

 

---

75 

 

Bilimli  kishi  baholik  dinordir,  ilmsiz  johil  kishi  qimmatsiz  tanga 

kabidir.  Bilmli  kishi  bilan  bilimsiz  odam  qachon  teng  bo‘ladi?  Bilimli  ayol 

erkak kabi, bilimsiz erkak esa ayol kabidir. 

 

 

Alisher  Navoiy  qit’alarida  esa  shunga  o’xshash  munosabatni  poklik 

haqidagi qarashlarda ko’rishimiz mumkin: 

 

 

 

 

Yuz tuban nopok erdin yaxshiroq, 

 

 

 

Pok xotunlar oyog‘ining izi.  

 

Ahmad Yugnakiy til odobi haqida fikr yuritib, til bilan kishilarga ozor 

yetkazish eng og’ir gunohlardan ekanligini qayta-qayta uqtiradi.  

 

Xiradliqmu bo‘lur tili bo‘sh kishi, 

      Telim bashni yedi bu til, so‘z bo‘shi. 

 

 

O‘chukturma erni tilin bil bu til, 

 

 

Bashaq tursa butmas, butar o‘q bashi [25. 221]. 

 

Ta’kidlash  joizki,  yuqoridagi  misralarda  ikkita  (imlo  va  tinish 

belgilarida)  xato borligi hamda  «tilin»  so‘zidagi  –in qo‘shimchasini  tushum 

kelishigi  shakli  deb  tushunish  natijasida  mavjud  sharhlarda  nuqson  yuzaga 

kelgan.  –In  qo‘shimchasi  bu  o‘rinda  vosita  kelishigi  vazifasida  bo‘lib,  «til 

bilan»  degan  ma’noni  hosil  qilgan.  S.Tohirovning  risolalarida  to’rtlik 

quyidagicha tabdil qilinadi: 

Tiliga  ehtiyotsiz  kishini  aqlli  deb  bo‘ladimi?  Bu  til  va  o‘ylovsiz  so‘z 

ko‘p kishilarning boshini yedi.  Inson(lar)ni til bilan o‘chakishtirma, (shuni) 

bilginki, bu til yaralasa (yarasi) tuzalmaydi, o‘qning yarasi esa bitib ketadi. 

To’rtlikdan keyin quyidagi matn kiritilgan: 

---

76 

 

 «Jarahatus  sihami  lahat  tiyamu  va  la  yalsamu  ma    jarahallisani» 

[25. 221]. 

 

Mazmuni:  O‘q  bilan  etkazilgan  jarohat  bitib  ketadi,  biroq  til  bilan