Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

Ikkinchi mashg’ulot.

Mavzu: Hayvonlarning yashash muhitiga moslashishi.

Topshiriq.

1. 
   Tuproqda yashovchi va yer yuzasida yuguruvchi hayvonlarning yashash muhitiga moslashishi.
   
2. 
   Suvda yashovchi va havoda yashovchi hayvonlarning yashash muhitiga moslashishi.
   
3. 
   Xayvonlarning yashash muhitiga moslashishini solishtirish va amaliyot daftariga qayd etish.
   

Reja:

1. 
   Suvda yashovchi hayvonlarda tana haroratini saqlashga qaratilgan qanday moslanishlar yuzaga kelgan?
   
2. 
   Metabolik suvdan foydalanadigan hayvonlar haqida nimalarni bilasiz?
   
3. 
   Hayvonlar haroratga moslanishining fizik va kimyoviy mexanizmlarini tushuntiring.
   
4. 
   Muhitning abiotik omillariga nisbatan hayvonlardagi xulq - atvor moslanishlarini tushuntiring.
   
   1. 
      Yorug’likning hayvonlarga ta’siri. Yorug’likka munosabatiga qarab hayvonlarining asosiy guruhlari.
      
   2. 
      Haroratning hayvonlarga ta’siri. Haroratga munosabatiga qarab hayvonlarning asosiy guruhlari.
      
   3. 
      Hayvonlarning harorat o’zgarishiga moslashuvi. Darsning o’quv va tarbiyaviy ahamiyati:
      

Hayvonlarning yashash muhitiga moslashishini, abiotik omillarga ta’siri haqida tushuncha berish. Suvda yashovchi, havoda yashovchi, tuproqda yashovchi va yer yuzasida yuguruvchi hayvonlarini taqqoslash. Suvda, havoda, tuproqda va yer yuzasida yuguruvchilarni yashash muhitlariga qarab moslashganligi. Talabalarda yashash muhitiga nisbatan hayvonlarning moslashganligi to’g’risida tasavvur hosil qilish va ularni hayvonlarni muhofaza qilish ruhida tarbiyalash.

Dars o’tish vositalari: doska, o’quv dasturi, darslik va qo’llanmalar, Tuproqda yashovchi (krot, ko’rsichqon), yer yuzasida yuguruvchi (tuyoqlilar, yirtqichlar), suvda yashovchi (kurakoyoqlilar, kitsimonlar) va havoda yashovchi (qo’lqanotlilar) hayvonlarning rasmlari, atamalar.

Dars o’tish usullari: suhbat, amaliy topshiriq, munozara, aqliy hujum, mustaqil topshiriqlar, test variantlari.

Darsning mazmuni:

Yashash muhitining xususiyatlari hayvonlarning tashqi tuzilishi, fiziologiyasiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Turli yashash muhitlari zichlik darajasi, namligi, harorat o’zgarishlari, yoritilganlik darajasi va boshqa xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi. Muhitning zichlik darajasi hayvonlarning harakatlanish qobiliyatini belgilaydi. Muhit zichligiga nisbatan moslanishlar, birinchi navbatda, hayvonlarning tana shaklida namoyon bo’ladi. Muhitning yoritilganlik darajasi ko’rish organlarining rivojlanishiga ta’sir kursatadi. Yorug’lik yetishmasligi ko’rish mo’ljalini cheklaydi ham mo’ljal olishning boshqa vositalari (ultratovush, elektr impulslari) yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. Muhitning namligi va haroratiga nisbatan yuzaga keladigan moslanishlar hayvonlarning tana qoplamida, xulq – atvorida hamda ulardagi fiziologik jarayonlarda ko’proq namoyon bo’ladi.
Ishni bajarish tartibi. Talabalar mavzuga oid rasmlarni diqqat bilan ko’zdan kechiradilar. Har bir talaba o’z amaliyot daftariga rasmlarda tasvirlangan hayvonlar yashash muhitining o’ziga xos xususiyatlari haqidagi fikrlarini bayon qiladi. So’ngra shu xususiyatlar ta’sirida hayvonlarda yuzaga kelgan moslanishlarga ta’rif beriladi. Bu ishni yozma shaklda bajarish uchun talabalarga 30 minut vaqt beriladi. Belgilangan vaqt tugagandan keyin talabalar navbat bilan o’z fikrlarini (bajargan ishlarini) og’zaki bayon etadilar. Talabalarning chiqishlari o’qituvchi tomonidan baholab boriladi.



3-rasm. Kurakoyoqlilar. 4-rasm. Qo’lqanotlilar.

1-grelandiya tyuleni, 2-shimoliy 1- malla shomshapalak, 2- mitti dengiz mushugi, 3-morj. ko’rshapalak, 3- ulkan shomsha-

palak, 4- taqaburun ko’rshapalak- ning bo’shi.

5-rasm. Kitsimonlar.

1-ko’k kit, 2- kashalot, 3- kosotka, 4- oqbiqin del’fin.

6-rasm. Hasharotxo’rlar. 1- shalpanqquloq tipratikon,

2 - oqtish, 3- krot.

7-rasm.
Tablitsa

- 1

Hayvonlarning yashash muhitlari hamda asosiy moslanishlari

Yashash muhiti	Hayvon turlari	Yashash muhitiga nisbatan hayvonlar tashqi tuzilishida yuzaga kelgan moslanishlar
Havo muhiti
Suv muhiti

Tuproq muhiti
Tirik organizm

Darsning xronokartasi - 80 minut

8. 
   Tashkiliy qism – 2 minut
   
9. 
   Yangi mavzu bayoni. Suhbat, amaliy topshiriqni bajarish, savol-javob – 40 minut.
   
10. 
    Mustaqil ish topshiriqlari (Mavzu bo’yicha qo’shimcha adabiyotlardan foydalanish) – 10 minut
    
11. 
    Bilimlarni test usulda sinash - 10 minut
    
12. 
    Sinov savollari (ta’riflarni aytish, terminlar tahlili, aqliy hujum) – 10 minut
    
13. 
    Xulosalash, baholash – 4 minut
    
14. 
    Uyga vazifa – 4 minut
    

Darsning borishi