|
Mavzu: Tuproq resurslarni muxofaza qilish.
Reja:
12.1. Tuproq va uning yemirilish muammolari. 12.2. O’zbekiston tuproqlarining holati.
Tayanch tushunchalar: eroziya, sho’rlanish, botqoqlashish, tuproqni yuvish, geologik va antropogen eroziya, suv va shamol eroziya.
Tuproq va uning yemirilish muammolari.
Tuproq - litosferaning yuqori qatlami bo’lib, u litosfera, gidrosfera atmosfera, tirik va o’lik organizmlarning o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’ladi. Tuproqning eng muhim xususiyati - uning unumdorligidir, ya’ni o’simliklarni o’sishi va rivojlanishini ta’minlay olish xususiyatidir. Bu xususiyat inson hayotida birinchi darajali rol o’ynaydi. Tuproq barcha quruqlik biotsenozlarining umuman biosferaning muhim zvenosidir. Tuproq tugaydigan va tiklanadigan tabiiy resurslarga kiradi. Tuproq 3 qatlamdan yoki genetik gorizontdan iborat:
Eng yuqorigi A - qatlam o’zida gumus saqlaydi
B - qatlam yoki illyuvial qatlam bu qatlam yuqorigi qatlamdan yuvilgan organik va mineral moddalarni saqlaydi
S- qatlam - ona jins. Tuproq qatlamlari orasida aniq chegara yo’q. Tuproq barcha tabiiy landshaftlarning asosi hisoblanadi. Tuproq tarkibidagi mikroelementlarning ko’payishi yoki yetishmasligi organizmlarning rivojlanishiga va inson sog’ligiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Tuproq ko’pchilik organizmlar uchun yashash muhiti hisoblanadi. Tuproqning yana bir muhim vazifasi shundan iboratki, tuproqda tirik organizmlar qoldiqlarining parchalanishi yuz beradi. Tuproq - inson uchun barcha Oziq-ovqat maxsulotlarini manbai hisoblanadi. Hozirgi davrga kelib jamiyat ta’siri natijasida tuproqlarni holati kuchli o’zgargan. Inson faoliyati 2 mlrd. gektardan ko’proq tuproqlarni yaroqsiz holatga keltiradi. Qishloq xo’jaligi uchun yaroqli yerlar har yili 5-7 mln gektarga qisqarib bormoqda.
Bunday qisqarish yemirilish, sho’rlanish va cho’llanish natijasida yuzaga kelmoqda. Hozirgi paytda quruqlikning 10% qishloq xo’jalik maqsadlarida foydalaniladi. Insonning tuproqka ta’siri salbiy va ijobiy bo’lishi mumkin. Inson tuproqning holatini yaxshilash, unumdorligini oshirishi mumkin. Lekin, shu bilan birga, yangi shaharlar qurilish, ifloslanish, agrotexnik tadbirlarning noto’g’ri olib borilishi natijasida tuproq yemirilishi yaroqsiz xolga kelishi mumkin. Tuproqning yemirilishi va unumdorligining pasayishiga quyidagi omillar sabab bo’lishi mumkin.
Eroziya. Eroziya 2 xil bo’lishi mumkin. Tuproq yuqori qatlamlarining shamol uchirib ketishi shamol eroziyasi yoki defilatsiya deb ataladi. Shamol eroziyasidan tuproq eng kichik
zarrachalarini ular bilan birga unumdorlik uchun muhim kimyoviy elementlarni yo’qotadi. Shamol eroziyasi asosan tekisliklarda kuzatiladi. Ba’zi yillarda deflyasiya natijasida tuproqning yo’qotilishi gektarga 400 tonnagacha bo’lishi mumkin. Tuproqning yomg’ir, dul va sug’orish suvlari bilan yuvilib ketishi suv eroziyasi deb ataladi. Suv eroziyasi, asosan kiya joylarda, tog oldi va togli regionlarda kuzatiladi. Suv eroziyasida birinchi novbatda tuproqning yuqori, unumdor qatlamlari yuvilib ketadi. Yuvilish natijasida ba’zan jarliklar ham yuzaga keladi. Insoniyat ta’siri ostida eroziya jarayonining tezlashishi kuzatilmoqda. Tog;larda va qiya joylarda daraxtlarning kesilishi, yengil tuproqlarni noto’g’ri xaydash, noto’g’ri agrotexnika va sug’orish tadbirlari natijasida eroziyaning kuchayshi sodir bo’ladi. Inson ta’siri tufayli yuzaga keladigan eroziya antropogen eroziya deb ataladi.
Tuproqlarni eroziyadan ximoya qilish uchun ixota daraxtzorlari tashkil etiladi. Tuproqning suv singdirish va suv saqlash xususiyatlarini yaxshilash ham eroziyani oldini olishning muhim shartidir. Buning uchun tuproqlarga to’g’ri ishlov berish,navoz kompost va boshqa ugitlarnit uz vaqtida berib turish zarur. Bu tabirlar tuproqda gumus miqdorini oshishiga,tuproq strukturasini yaxshilanishiga olib keladi. Agrotexnik va sug’orish tadbirlarining to’g’ri olib borish ham eroziyani oldini olishda muhim ahamiyatga ega.
Sho’rlanish. Sug’oriladigan maydonlarda tuproqning sho’rlanishi muhim ekologik muammo hisoblanadi. Tuproqning sho’rlanish tabiiy va sun’iy ravishda yuzaga kelishi mumkin. Tabiiy sho’rlanish sizot suvlari chuqur bo’lmagan joylarda yuzaga keladi. Bunda sizot suvlari tuproq kapillyarlari orqali yuqoriga ko’tarilib,bug’lanadi va tuzlar tuproq yuzasida kelib ketadi. Sun’iy sho’rlanish noto’g’ri sug’orish natijasida yuzaga keladi. Tuproqlarning sho’rlanishi o’simliklar hosildorligini keskin kamaytirib yuboradi. Tuproq sho’rlanishiga qarshi o’tkaziladigan tadbirlar tuproqni yuvish va zovurlar tashkil qilishdir. Sho’rlangan tuproqlar ko’proq Osiyo, Afrika va Amerikada uchraydi.
Namlik yuqori bo’ladigan territorilarda tuproqlarning botqoqlanishi kuzatiladi. Botqoqlanish namlik ortiqcha bo’lgan sharoitlarda,utloklarning suv bosimi natijasida, suv omborlari atrofida yuzaga keladi. Botqoqlashishni oldjini olish uchun maxsus memorativ tadbirlar o’tkaziladi.
Tuproqning ifloslanishi. Tuproqning ifloslanishi odam va tirik organizmlar uchun muhim ahamiyatgga ega. Atmosferadan farq qilib,tuproq o’ziga tushgan turli ifloslovchilarni to’plash xususiyatiga ega tuproq mineral ugitlar va pestsidlarning nooqilona qo’llash natijasida ifloslanishi mumkin. Tuproqning ayniqsa,pestisidlar bilan ifloslanish noxush oqibatlarga olib keladi . ko’pchilik pestisidlar tuproqda uzoq saqlanadi. Ular tuproq mikroflorasini nobud qiladi va gumus miqdorini kam aytiradi. Pestisidlar o’simlik orqali inson organizmiga ham o’tishi mumkin. Mutagen effektga ega pestisidlar ayniqsa xavflidir. Tuproq sanoat avtotransport maishiy chiqindilar bilan ham ifloslanishi mumkin. Kimyo metolorgiya va tog kon sanoatining chiqindilari ayniqsa xavfli hisoblanadi. Bu chiqindilar bilan ifloslanish natijasida tuproqda simob kurg’oshin ftor kabi elementlar to’planadi. Bu elementlar o’simliklarga xalokatli ta’sir ko’rsatadi va odamlarga xavfli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Tuproqni ifloslanishdan tozalaydigan tadbirlar mavjud emas. Shuning uchun asosiy vazifa ifloslanishning oldini olishdir. Kayd qilib utilgan omillardan tashqari tuproqning anchagina qismi ya’ni shaharlar yo’llar va boshqa qurilishlar natijasida yo’qotiladi. Hozirgi vaqtda dunyoning barcha mamlakatlarida tuproq holati ustidan davlat nazorati o'rnatilgan. Bu yerlarda undan oqilona foydalanishga qaratilgan qonunlarda o’z aksini topadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
