Alisher navoiy nomidagi o‘zbek tili va adabiyot universiteti o`zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

xabar olib turishga katta onam – onamning onalari Roqiyabibi kelib 
turardi”
22
, – 
degan jumlalar bilan boshlanishi bejiz emas.
 
Haqiqatdan ham 
shoirning 9 yoshida otasidan, 15 yoshida onasidan yetim qolgani haqida tarjimayi 
21
Husanboyeva Q. Tahlil – adabiyotni anglash yo‘li. – T.: Muharrir, 2013-y. 169-bet. 
9 Ahmedov S., Qosimov B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik. 
I qism. – T.: Sharq, 2011.163-bet. 

---

62 
holidan o‘qiganmiz. Adib asarda insonning ayni o‘ynab-kulib, mehribon ota-
onasiga behisob sho‘xliklar-u erkaliklarni qila oladigan, “podshohlik taxtiravonida 
viqor-la o‘tiradigan” davri o‘rnini shafqatsizlarcha egallagan shum yetimlik, 
sargardonlik, azob-u uqubatlarga yo‘g‘rilgan bolalik xotiralarini yuksak badiiyat 
bilan tasvirlaydi. O‘sib kelayotgan avlod hikoyada hayot sinovlarini mardonavor, 
miyig‘ida kulib yenga oladigan G‘afur G‘ulomdek siymoni uchratadi. Adibning 
“Shum bola” asari ham yozuvchining yetimlik uqubatlari ustidan qanday g‘alaba 
qila olganining ifodasidir. Agar yozuvchining tarjimayi holidan olingan voqealar 
ham asar tahlili davomida o‘quvchilarga tushuntirilib borilsa, har qanday o‘quvchi 
uchun ibrat namunasi vazifasini o‘tashi shubhasiz.
Biz 
xulosa 
sifatida 
quyidagilarni 
aytishni 
joiz 
deb 
bildik:

1. Maktab Adabiyot dasturning 5–8-sinflar uchun tuzilgan bandlarida yozuvchi 

tarjimayi holini o‘rganishga alohida soat ajratilmagan. Demak, asar tahlili 
jarayonida adib haqidagi ma’lumotlar oddiy bir ijodkorning hayot yo‘li tafsilotlari 
emas, uning barkamol avlod tarbiyasi uchun o‘rnak bo‘la oladigan jihatlarini 
tahlilga singdirish va o‘quvchiga anglatish lozim bo‘ladi. Bu bilan biz, adabiyot 
o‘qituvchilari, bola eslab qolishi qiyin bo‘lgan aniq raqamlar, yil va sanalarga 
asoslangan ta’lim tizimini o‘quvchini o‘ylashga, fikrlashga, ibrat olishga 
o‘rgatadigan adabiy ta’lim tizimiga o‘zgartiramiz.
2.
 
Adabiyot – ma’naviyat xazinasi. Bu xazinaga o‘quvchi 5-sinfdan dadil 
qadamlar bilan kirib kelishi uchun o‘z-o‘zidan boshlang‘ich ta’limdagi darslarning 
sifat va samaradorligini oshirish lozim bo‘ladi, chunki o‘qish texnikasini yaxshi 
egallamagan o‘quvchi nafaqat adabiyot, balki boshqa fanlarni o‘zlashtirishda ham 
oqsashi hech kimga sir emas.
3. Agar adabiy ta’limda o‘qituvchi bir xillikdan qochib, darsni har xil usullar orqali 
tashkil eta olsa, o‘quvchi turfa gullar ochilgan gulshanda sayr qilayotganga 
o‘xshaydi. Har bir guldan o‘zgacha lazzat olinganidek, noan’anaviy tashkil 
qilingan dars, mavzuga o‘zgacha (yozuvchi tarjimayi holi bilan bog‘liq voqealar 
asosida) yondashish o‘quvchining badiiy adabiyotga qiziqishini yanada oshiradi.
Sayyoh bog‘dagi gullarning shu darajada chiroyli bo‘lib, atrofdagilarga zavq 

---

63 
ulashishi, muattar ifor taratishi bog‘bonning mehnati, qalb mehri natijasi ekanligini 
his qilganidek, o‘quvchi badiiy asarning ijodkor ruhiyati, ko‘rgan-kechirganlari 
asosidagi qalb kechinmalariga asoslanib yozilganini anglab yetadi. 
4.
 
Dasturda yuqorida ijodini tahlilga tortgan adiblarimiz Zahiriddin Muhammad 
Bobur va uning ruboiylarini o‘rganishga 2 soat, Erkin Vohidov va uning “Nido” 
dostoni tahlili uchun 3 soat, G‘afur G‘ulom va uning “Mening o‘g‘rigina bolam” 
hikoyasi tahliliga 3 soat vaqt ajratilgan. Shu o‘rinda Bobur hayoti va uning 
ruboiylari tahliliga ajratilgan 2 soat juda kamlik qiladi degan fikrdamiz. Chunki 
o‘quvchi bugungacha tanishgan barmoq vaznidagi she’rlardan ruboiy janrining 
o‘ziga xos xususiyatlarini farqlashni hali bilmaydi. Ularning tahlili davomida 
matndagi notanish so‘zlar, otashqalb shoirning hayot yo‘li, kechinmalari, 
shaxsiyati ijodiga ko‘chganligini anglatish lozim bo‘ladi. Yana o‘qitivchi 
tomonidan ruboiy haqida berilgan nazariy ma’lumotni ham tushuntirish kerakligini 
inobatga olsak, bu vaqt kamlik qilishi o‘z-o‘zidan ravshan bo‘lib qoladi.
Demak, Bobur va bu kabi tarjimayi holi o‘z asarlarida yaqqol aks etgan 
ijodkorlar asarlari tahlili darsdan tashqari, jumladan, to‘garak mashg‘ulotlarida 
davom ettirilishi maqsadga muvofiq. Bunday asarlar ustida ishlash jarayonida 
o‘quvchi qahramon qiyofasida adibning o‘zi turganligini payqaydi.